در ایران عصر ساسانی شهرسازی از رونق خوبی برخوردار بود. اكثر پادشاهان این سلسله نسبت به شهرسازی همت گماشتند و آثار شایسته‌ای را به میراث كهن ایران افزودند. با این وصف، هنر ساسانیان از پارت‌های اشكانی متاثر است.
معماری عصر ساسانی اگرچه ملهم از هنر پارتیان است، اما ساسانیان در زمینه هنر كنده‌كاری و آفرینش آثار تمدنی و سنگ‌نبشته‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. نقوش برجسته ساسانی غالبا پادشاه را ایستاده یا سوار بر اسب نشان میدهد. این موضوع را می‌توان در كاخ‌ها و بناهای شهر بیشاپور (Bishapoor)، نیوشاهپور1، (Newshah poor) استخر و فیروزآباد ـ كه توسط اردشیر پدر شاهپور در فارس بنا شد و در گفتاری دیگر به آن خواهیم پرداخت ـ مشاهده كرد.
شاهپور برخلاف پدرش اردشیر كه فقط به لقب «پادشاه ایران» قناعت كرده بود، پس از فتح دوم و مطیع ساختن والریانوس، فرانام «پادشاه ایران و انیران ـ غیرایرانیان ـ» را برای خودش گزینش كرد و فی‌الواقع لیاقت آن را هم داشت. شاهپور در آثاری كه از خود به جا گذاشته، سنت اجدادش را زنده نگه داشته است. می‌دانیم كه اردشیر، پدر شاهپور و فرزند پاپك، موبدزاده بود و پاپك مقام هیربدان هیربد ـ روحانی برجسته ـ شهر پارس را به عهده داشت و خادم آتشكده بزرگ این ناحیه از ایران محسوب می‌شد. از این‌رو شاهپور احداث آتشكده را در بیشاپور فراموش نكرد. برای این كار معبدی بزرگ در كنار تالار مركزی كاخ بیشاپور بنا كرد و در كنار آن مجاری آبرو برای عبور جریان آب در اطراف معبد و كاخ تعبیه شد كه علاوه بر آب مصرفی برای خوراك و پاكیزگی خروجی فاضلاب هم در نظر گرفته شده بود. در تخت جمشید هم این مجرا از زیر بنا عبور می‌كند. این ابتكارات در نوع خود شگفت‌آور است.
نقش شاهپور: شاخص‌ترین تصویری كه از شاهپور سراغ داریم، نقش برجسته چیرگی او را بر والریانوس امپراتور روم نشان میدهد.2 تصویری كه در نقش رستم و چند جای دیگر نیز ماندگار شده است.
در كنار هر نقش كتیبه‌ای بزرگ قرار دارد كه پادشاه توضیح كاملی درباره شخصیت و عملكرد دوران پادشاهی‌اش داده است. در این نقش شگرف و منحصر به فرد، شاهپور با اشاره شاهانه امپراتور مغلوب را پناه میدهد. این تصویر كه گوی (حلقه اعطای مناصب) در بالای آن دیده می‌شود و اسبی كه پای راستش را بالا و در حال دویدن نگه داشته، به ما می‌گوید كه پادشاه می‌آید. ریش انبوه و گیسوی بلند و دارای پیچ و تاب پادشاه بخوبی نمایان است.
در پشت او، نوارها و رشته‌هایی كه متعلق به لباس سلطنتی است، با چین‌های موازی مشاهده می‌شود. شاهپور نیم‌تنه تنگی پوشیده و شلوارش از ناحیه ساق پا چین خوردگی دارد. گردنبند و گوشواره‌ای دارد و در حالی كه با دست چپ قبضه شمشیر را گرفته و دست راستش را به نشانه بخشش به سوی والریانوس كه در مقابل او زانو زده، دراز كرده، شق و رق روی زین مرصع و جواهرنشان اسب نشسته است.
والریانوس تاجی از برگ غار بر سر و عبای رومی روی دوش دارد و معلوم است كه با عجله به سوی شاهپور می‌شتابد كه خود را به پای او بیندازد. در كمال فروتنی زانوی راستش را خم كرده و زانوی چپ را بر زمین تكیه داده و هر دو دست را به سوی شاه دراز كرده و امان می‌خواهد. در كنار او شخصی ایستاده كه او نیز لباس رومی پوشیده و گمان می‌رود «كوردیاس» دشمن قیصر شكست خورده است.3
این نقش آنقدر زیبا و زنده است كه گویا ماجرای فتح را از زبان افرادی كه در نقش دیده می‌شوند، بیان می‌كند و یكی از بهترین مجاری‌های عصر ساسانی به شمار می‌رود. صورت یك ایرانی كه سر و دست خود را به رسم احترام بلند كرده در پشت اسب پادشاه پیداست و در زیر این تصویر كتیبه‌ای به زبان پهلوی وجود دارد كه از بین رفته است.
2 نقش دیگر از این دست در كوه شاهپور كنده شده كه در آن، نیكه (Nice)، الهه پیروزی روبانی با نوارهای مواج را به شاه فاتح میدهد. شاهپور سوار است، والریانوس در زیر پای اسب افتاده و كوردیاس پیاده است. صفوفی از سواران و پیاده‌نظام ایرانی كه ابزار جنگی و نوع سلاح‌هایشان هم قابل مشاهده‌اند، در نقش بعلاوه چند تن از رومیان كه قبای رومی پوشیده‌اند، وجود دارند.
این افراد یك فیل و اسب همراه خود می‌آورند و فردی دیگر طشتی را روی سرش حمل می‌كند.
2 صف دیگر هم بالای این قسمت، افرادی را نشان میدهد كه پیراهن آنها تا زانو و شلوارشان تا مچ پا می‌رسد. این افراد چند طشت، تاج، یك كیسه شاید پر از پول و دو‌شیر در بند را همراه خود نزد شاهپور می‌برند. ارابه جنگی والریانوس كه به 2 اسب بسته شده در آخر همه دیده می‌شود. افرادی با موها و ریش‌های مجعد مانند پادشاه، پشت سر او ایستاده‌اند كه گویا شاهزادگان ساسانی‌اند و سوارانی كه در 4 صف با كلاه‌های استوانه‌ای كه بالای آن مدور است به حالت احترام قرار دارند. این اسواران ایرانی‌اند.4
كاخ شاهپور، آتشكده‌ها، ستون نذورات: معماری ابتدایی دوران اردشیر، توسط شاهپور متحول شد و شكل نوین به خود گرفت. این معماری در قصر او متجلی شده است.
در قصر شاهپور 64 طاقچه گچبری با تزیینات زیبا از سنگ‌های مرمر پوشیده شده، بعدها تصاویر پادشاهان ساسانی، گیاهان مقدس، مراسم جشن، قربانی و اعیاد سالانه، نیایش، شكار حیوانات و سایر نقوش مورد علاقه، این سلسله و باور غالب اجتماعی زمان بر زیبایی و جلای آثار فرهنگی و تمدن كهن ایران این عصر افزود. سطح كاخ‌های ساسانی بیشتر با موزاییك مزین و فرش شده‌اند.
در مركز
شهر بیشاپور، 2 ستون قرار دارد كه برای نذر و نیاز و خریدها تعبیه شده و مطابق كتیبه‌ای كه در كنار آن حك شده به دستور شاهپور دو آتشكده نیز در مجاورت آنها ساخته‌اند. معماری قصر شاهپور از الگوی كاخ‌های هخامنشی پیروی می‌كند. در ساخت این قصر از سنگ‌های بزرگ صیقل داده شده و آجرهای تزیینی استفاده شده است. گنبدی مسقف دارای 4 ایوان كه در ضلع دیگر قصر دیده می‌شود. كنار آتشكده‌های عصر ساسانی برجی قرار دارد كه در آن آتش مقدس روشن بود به طوری كه این آتش هیچ‌گاه خاموش نمی‌شد. هنر تندیسه‌گری و حجاری ساسانیان در دوران بهرام اول پیشرفت و ترقی به منتهای خود رسید. تصویری در بیشاپور، بهرام اول را در حال اعطای منصب دولتی نشان میدهد كه یكی از شگفت‌آورترین نقوش زنده بیشاپور را تداعی می‌كند.
استودان‌ها: از مجموع 2 استودان شناخته شده در دوره ساسانیان، یكی در بیشاپور قرار دارد كه ظاهر آن تزیین شده است. استودان‌ها محل نگهداری استخوان‌های مردگان بود. مطابق تعالیم و آموزه‌های زرتشت، مردگان را پس از فوت در این مكان قرار می‌دادند و پس از این كه پرندگان و لاشخورها جسد را می‌خوردند، استخوان‌های آن را در محل مخصوص دفن می‌نمودند.5 داخل یا روی دیوار استودان‌ها نقوش برجسته عهد باستان، چه در دوران هخامنشی كه پادشاه را در حال كشتن هیولایی عجیب یا حیوان خطرناك كه معمولا شیر است، نشان میدهد و چه در نمادهای دوران اشكانیان و ساسانیان كه اورمزد یا پادشاه را در حال شكست‌دادن و به زانو درآوردن دشمن یا رقیب نشان میدهد، حاكی از چیرگی نور، خیر و نیكی بر شر و بدی و تاریكی و پلیدی است.
پانوشت‌ها:
1 ـ نیوشاهپور (شاهپور خوب) همان نیشابور كنونی در خراسان است كه شاهپور پس از غلبه بر پهلیزگ، پادشاه تورانی در شمال ایران احداث كرد و در زمره كلانشهرهای باستان به شمار می‌آمد، پژوهش‌های شخصی نگارنده از آثار فوق، بهار 1381.
2 ـ برای آگاهی بیشتر، ن ك، ایران از آغاز تا اسلام، رمان گیرشمن، ترجمه محمد معین ص 379 و 387. میراث باستانی ایران، ریچارد فرای، ترجمه مسعود رجب‌نیا، ایران و تمدن ایرانی، كلمان هوار، ترجمه حسن انوشه.
3 ـ پس از غلبه بروالریان، شاهپور فردی به نام كوردیاس را كه در این جنگ به او پناهنده شده بود به عنوان امپراتور روم گمارد اما او هیچ كاری از پیش نبرد، این فتح شاهپور را امپراتور شرق و غرب كرد.
4 ـ برای اطلاع بیشتر ن ك، سفرنامه مادام دیولافوآ، جلد 5 تصویر 15 هرتسفلد نقوش برجسته تصویر 7 ص 77، صنایع ایران قدیم، زاره، تصویر 74. كریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، صص 249 و 248.
5 ـ نزد پیروان آیین فردیسنا، خاك عنصری مقدس و پاك در كنار عناصر آب، آتش و باد محسوب می‌شد و دفن جسد مرده خاك را آلوده می‌ساخت. تصاویر جدال پادشاه با حیوانات بیشتر در تخت‌جمشید وجود دارد. تحقیقات شخصی نگارنده، تابستان 1381. برای آگاهی بیشتر در این مورد ن ك دیدی نو از دینی كهن دكتر فرهنگ‌مهر. مراسم و آداب و رسوم زرتشتیان، موبد اردشیر آذر گشسپ.