اصل پنجاهم قانون اساسی می گوید: «در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از
محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می شود....
از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی
محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است.»
این اصل به سادگی موضع گیری قانون را در برابر
محیط زیست مشخص کرده و به روشنی مخالفت خود را با آلوده کردن
محیط زیست بیان می کند اما در دنیایی که هرکدام از ما لااقل به اندازه دود اگزوز یک اتومبیل، دفن یک زباله قابل بازیافت در خاک، آلوده کردن سفره های آب زیرزمینی یا از بین بردن اندکی از فضای سبز، در از بین رفتن
محیط زیست نقش داریم، آیا باز می توانیم بگوییم هیچ آبی را گل نکرده ایم و آسمان و عشق و زمین را
مال خود بدانیم؟ !
● فضای سبز عمودی اقدامی بدون ساختارهای پایه ای
در چند سال اخیر به دلیل شرایط خاص زندگی شهری و معضلات و مشکلات مربوط به آن، طرح های مختلف و متنوعی برای تامین فضای سبز مورد نیاز
محیط ارایه شده است که یکی از آنها ایجاد فضای سبز عمودی است. فضای سبز عمودی در واقع بخشی از منظر عمودی است که در آن بیشتر پوشش گیاهی مدنظر است. این فضا روی سطوح عمودی یا شیب دار مثل دیوارها، کناره های اتوبان ها و جاده ها و حتی تراس، بالکن و جلوی پنجره ها به وسیله تکنیک های خاصی اجرا می شود و سه دلیل عمده برای ایجاد آن وجود دارد:
▪ کمبود زمین: یکی از دلایل توجه به فضای سبز عمودی در بسیاری از کشورها، فضای پرتراکم شهری به خصوص در بافت های مرکزی آن است. طبق پیش بینی های انجام شده تا سال ۲۰۵۰ میلادی بیش از ۸۰ درصد ساکنان زمین در شهرها زندگی خواهند کرد و این موضوع موجب افزایش ارزش زمین خواهد شد. از سوی دیگر فضاهای شهری تا حدودی خاص می توانند گسترش افقی داشته باشند و همین موضوع لزوم فضای سبز عمودی را بیش از پیش نشان می دهد.
▪ بهره وری انرژی و توسعه پایدار: زمانی که از این نوع پوشش گیاهی در نماهای ساختمان ها استفاده شود، دیوارها خنک تر می شوند و تبادل انرژی بین فضای داخلی و خارجی ساختمان کمتر می شود. ایجاد این نوع فضای سبز همچنین موجب جذب تابش آفتاب توسط گیاه می گردد که در نواحی گرم می تواند اثر مطلوبی بر تعدیل دما بگذارد.
▪ ایجاد زیبایی: یکی دیگر از دلایل توجه جوامع مختلف به فضای سبز عمودی، ایجاد زیبایی های بصری است که می تواند اثر مطلوبی بر ساکنان این
محیط ها داشته باشد و کیفیت زندگی و راندمان کاری را در آنها افزایش دهد.
● نمونه موفق
یکی از نمونه های بسیار جالب ایجاد فضای سبز عمودی که در دنیا شناخته شده است، در سال ۲۰۰۱ میلادی و در هتل پرشینگ هال پاریس انجام شده است. در این نمونه، دیواره های این هتل توسط نمونه های خاصی از گیاهان پوشیده شده و به صورت خاص و مکانیزه مورد آبیاری قرار می گیرد. در این فضای سبز به هیچ وجه از خاک استفاده نشده و مواد مغذی با آب به صورت محلول به گیاهان رسانده می شود (سیستم هیدروپونیک). نکته جالب دیگر در این فضای سبز، گیاهان مورد استفاده در آن است. گیاهانی که در این فضا استفاده شده اند، ریشه آن چنانی ندارند و بیشتر مواد مورد نیاز خود را از طریق رطوبت هوا تامین می کنند.
● فضای سبز عمودی در ایران
استفاده از فضای سبز عمودی چند سالی است که در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته و گاهی به صورت محدود نیز به اجرا درآمده است. مثلا اینکه سازمان پارک ها طی ابلاغی، از مناطق خواسته است روی این مساله کار کنند. تلاش هایی نیز به ویژه در سال ۱۳۸۸ روی این موضوع انجام گرفت که ایجاد فضای سبز کناره های بزرگراه نیایش و فضاهای سبز روی دیوار ساختمان برخی از شهرداری های مناطق از این جمله اند که با استفاده از تکنولوژی جدید و آبیاری های اتوماتیک به اجرا درآمده اند.
البته اینکه آیا این اقدامات آزمایشی به نتیجه می رسد یا نه، مستلزم گذشت زمان است. چند سال زمان نیاز است تا مشخص شود با توجه به هزینه های موجود برای این طرح، ایجاد فضای سبز عمودی به این نحو در کشور قابل اجراست یا نه. نکته دیگری که درخصوص ایجاد این فضاها حایز اهمیت است، این است که در ایجاد فضاهای سبز عمودی در کشور ما، اغلب از همان گیاهانی استفاده شده که در ایجاد فضاهای سبز کلاسیک استفاده می شد و با توجه به این موضوع که در فضاهای سبز عمودی میزان خاک مورد استفاده بسیار محدود است، باید انتظار کشید و دید که آیا این گیاهان با این
محیط ها سازگار می شوند یا نه.
● فضای سبز عمودی، خوب یا بد؟!
اگر سیستم فضای سبز عمودی در کشور جواب مطلوب دهد و به وسیله فرهنگ سازی های انجام شده، مردم از آن استقبال کنند و اگر هزینه های مربوط به ایجاد و نگهداری این فضاها در حد مطلوب و معقولی باشد – که با شرایط موجود بعید به نظر می رسد- می توان امیدوار بود که فضای سبز عمودی در کشور گسترش بیابد و رسیدن به این نتایج نیاز به زمان دارد.
موضوع دیگری که در ایجاد فضاهای سبز عمودی باید بسیار مورد توجه قرار گیرد، سطح این کار است. اگر ایجاد این فضا در سطوح گسترده ای انجام شود، پرداختن به آن از لحاظ اقتصادی و تاثیر در بهبود کیفیت هوا مطلوب است ولی اگر این کار تنها در سطوح محدود و کوچک انجام شود، نه تنها تاثیر چندانی در بهبود کیفیت هوا نخواهد داشت، بلکه از نظر نگهداری نیز مشکلات فراوانی را به همراه دارد. در کشورهایی که این نوع پروژه ها به ثمر نشسته اند نیز، ایجاد فضای سبز عمودی در مقیاس های بزرگ انجام می شود و مثلا دیواره های یک برج به طور کامل با فضای سبز عمودی پوشش داده شده اند.
● مشکلات فضای سبز عمودی در کشور
مهم ترین مشکل در حال حاضر در ایجاد فضای سبز عمودی این است که ما هنوز ساختارهای پایه ای مربوط به این کار را نداریم. ما جعبه های مخصوص ایجاد فضای سبز عمودی را از خارج از کشور وارد کرده ایم. سیستم آبیاری اتوماتیک را هم روی آن سوار کرده ایم، ولی هنوز درباره اصل موضوع که همان گیاه مورد استفاده در این
محیط هاست اقدام خاصی انجام نداده ایم و فقط به صورت آزمون و خطا عمل می کنیم. ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که اقلیم هرگونه گیاهی و شرایط رشد آن نسبت به گونه های دیگر متفاوت است و باید گیاهانی در فضای سبز عمودی مورد استفاده قرار گیرند که دارای صرفه اقتصادی نیز باشند.
یکی دیگر از چالش های مهم در بحث ایجاد فضای سبز عمودی، مساله توسعه این فضاها به
محیط های مسکونی و شخصی است که دارای یک سری موانع است. ما اگر بخواهیم فضای سبز عمودی را به صورت عمومی ایجاد کنیم، باید هزینه های مربوط به آن، کمتر از اختصاص یک مترمربع زمین برای ایجاد فضای سبز معمولی باشد وگرنه امکان گسترش این فضاها بر
محیط های شخصی به دلیل عدم صرفه اقتصادی، امکان پذیر نخواهد بود. ضمن اینکه بحث هدف مند کردن یارانه ها و افزایش قیمت آب، می تواند عاملی در جلوگیری از گسترش توجه عمومی به فضای سبز (اعم از عمودی یا کلاسیک) باشد.
نکته دیگر در این رابطه این است که نگهداری و رسیدگی به فضای سبز عمودی که یک کار کاملا تخصصی محسوب می شود به عهده چه کسانی خواهد بود؟! شرکت هایی که در حال حاضر، در کشور طراحی این فضاها را بر عهده دارند، بیشتر تنها واردکنندگان تجهیزات مربوط به ایجاد فضاهای سبز عمودی هستند. این گروه ها با به کارگیری آنچه در فضاهای سبز خارج از کشور مشاهده کرده اند می خواهند همان
محیط ها را در کشور طراحی کنند که مسلما به دلیل تفاوت اقلیم و آب و هوا، این مساله دور از ذهن به نظر می رسد.
● یک فضای سبز عمودی سنتی
شاید در حیاط خانه های قدیمی گیاه «موچسب» را دیده باشید که با اندام های چسبنده، به دیوارها می چسبد و به تدریج سطح آن را می پوشاند. این گیاه با این ویژگی ، در واقع یک فضای سبز عمودی سنتی ایجاد می کند. در سال های اخیر به دلیل افزایش دما و انعکاس حرارت خورشید از سطوح مختلف به گیاه موچسب، این نوع پوشش در بسیاری از مناطق از بین رفته است. حال اگر همین گیاه را که مانند یک درخت ریشه های عمیق دارد و نسبت به تغییرات جوی بسیار مقاوم است با سیستم های فضای سبز عمودی امروزی که در برابر دما، کمبود آب و ... بسیار حساس هستند مقایسه کنیم، خواهیم دید که نگهداری از این
محیط ها تا چه حد مشکل است، به خصوص اینکه گیاه مو چسب ریشه های خود را در زمین فرو کرده ولی سیستم های جدید دارای ریشه های ضعیف در درون باکس های مخصوص هستند که در برابر تابش خورشید قرار گرفته اند.
در کل به نظر می رسد اگر از اثر اندام های چسبنده و رشد بی رویه گیاه مو چسب بر نمای ساختمان صرف نظر کنیم، استفاده از این گیاه و فضای سبز عمودی سنتی باصرفه تر از سیستم های هزینه بر و جدید فضای سبز عمودی باشد.
پیمان صفردوست
مهندس محمد مطلبی
دبیر انجمن متخصصان فضای سبز و منظر ایران
روزنامه سلامت (
salamat.ir )