سرزمین ما در حدود 1648000 کیلومتر مربع وسعت دارد . در این سرزمین پهناور هزاران نوع گیاه و جانور گوناگون وجود دارد که همه آنها جالب توجه و دیدنی هستند .
اما این گیاهان و جانوران به طور تصادفی و اتفاقی در این سرزمین پراکنده نشده اند . مارها غالبأ به علت عوامل مختلف طبیعی مثلأ اختلاف شدید درجه حرارت در فصول مختلف یا کمیاب بودن شکار برای تأمین غذا از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می کنند .
کارشناسان و محققین ، سرزمین
ایران را از حیث خصوصیات آب و هوا به چند منطقه تقسیم کرده اند که هر یک از این مناطق دارا ی شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد . هر منطقه دارای شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد .
هر منطقه از نظر درجه حرارات و میزان بارندگی با سایر مناطق تفاوت دارد . در سراسر قسمتهای هر منطقه طول فصلهای سال تقریبأ یکسان است و این می رساند که مقدار نور خورشید در روز در هر منطقه یکسان است . این عوامل مجموعأ اوضاع و احوال مناسبی را در هر منطقه برای زندگی انواع خاصی از گیاهان فراهم می کند که این خود موجب بوجود آمدن محیط زیست مطلوبی می شود برای زندگی انواع معینی از جانوران .
این منطقه ها را که از حیث آب و هوا ، درجه حرارات ، میزان بارندگی ، طول فصلها ، مقدار تابش خورشید ، نوع گیاهان و جانوران یکسان هستند ، در اکولوژی به بیوم Biome می گویند .
اما نباید بیوم را با بیوسفر اشتباه کرد.
می دانیم که سراسر پوشش بیرونی کره زمین ، که در آن گیاهان می رویند و جانوران زندگی می کنند ، بیوسفر نامیده می شود . بنابراین بیوسفر مجموع بیومهای مختلفی است که در روی کره زمین یافت می شوند .
در سرزمین پهناور
ایران اختلاف شب و روز در مناطق شمالی ، مرکزی و جنوبی تا اندازه ای متفاوت است . در ضمن درجه حرارت و میزات بارندگی نیز در نقاط مختلف این سرزمین اختلاف زیادی دارد .
البته رشته کوههای البرز در شمال ، کوههای زاگرس که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و همچنین دریای خزر در شمال و آبهای خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و بخصوص جریانهای هوائی که از فلات
ایران می گذرد در اختلاف درجه حرارت و میزان بارندگی تأثیر بسزائی دارند .
بطورکلی از نظر اکولوژی قریب سه چهارم سطح
ایران نیمه خشک تا خشک محسوب می شود که شامل کوهستانهائی با گیاهان کم و پراکنده و استپ های خشک و بیابان است این مناطق خشک وسیع بخشی از یک کمربند بیابان بزرگ را تشکیل می دهند که از صحرای آفریقا شروع می شود و به سمت مشرق تا ماوراء قفقاز ، افغانستان و آسیای مرکزی ادامه پیدا می کند . در نتیجه مارهائی که در بخش وسیعی از
ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی می باشند .
از بین این گونه ها می توان افعی یا گرزه مار ، مار جعفری ، مار شاخدار ، کبرا ، یله مار ، تیرمار ، طلحه مار ، آلوسر ، افعی پلنگی ، کورمار، مار شتری ، مار درفشی و کوتوله مار را نام برد . البته باید در نظر داشت که نواحی خشک و بیابانی مجموعأ تعداد گونه ها خیلی محدود است . در حقیقت تنها پنج گونه از
مارهای سمی و 14 گونه از
مارهای غیر سمی که
ایران زاد و ولد می کنند مختص این گونه نواحی گرم و خشک هستند . با وجود این ، کشور
ایران به نسبت مساحتش دارای زیستگاه یا فون
مارهای زیاد و شایان توجهی است . نویسنده با جمع آوری بیش از یکصد و چهل هزار نمونه مار از مناطق مختلف کشور و تحقیق و مطالعه درباره آنها به این نتیجه رسیده ام که بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیر سمی و بیش از پنج گونه مار دریائی در
ایران زادو ولد می کنند .
این تنوع قابل ملاحظه در گونه های مار بعلت وضع جغرافیائی خاص
ایران در بین چند منطقه زیست جغرافیائی مهم است که هر یک از آنها
مارهای مخصوصی بخود دارند . شاید بتوان گفت که بیشتر
مارهای ایران در ا صل به مناطق جغرافیائی دیگر تعلق داشته و در آن مناطق تکامل یافته اند و سپس به قسمتهائی از
ایران که شرایط آن با زیستگاه اصلی آنها مطابقت بیشتری داشته است کوچ کرده و گسترش یافته اند . بنابراین شش گونه از
مارهای سمی و یازده گونه از
مارهای غیر سمی که در دشتها و جنگلهای نسبتأ خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند ، در واقع به مناطق وسیع جنگلی و استپهای مرطوب اروپای معتدله و آسیا تعلق دارند که این قسمت از شمال
ایران حد جنوبی منطقه پراکندگی آنها را تشکیل می دهد . در بین اینها می توان افعی قفقازی ، افعی زنجانی ، افعی البرزی و کفچه مار ، تیر مار ، گوند مار، مار آبی ، مار پلنگی ، لوس مار ، گرگ مار ، سیاه سوجه و مار آتشی را نام برد .
در حدود چهار گونه که در اصل و البته به جنگلهای نواحی البرز ، آذربایجان و زاگرس دیده می شوند . از آن جمله اند افعی البرزی ، افعی زنجانی ، افعی قفقازی و طلحه مار ، ده گونه دیگر که مربوط به فون خاص بوته زارهای گرم منطقه مدیترانه می باشند به غرب
ایران به جنگلهای تنگ منطقه زاگرس و دامنه جنوبی کوههای البرز که دارای شرایط محیطی مناسب برای زندگی آنها بوده است ، روی آورده اند .
این ده نوع عباتند از :
مار شاخدار ، طلحه مار ، مار جعفری ، گرزه مار ، افعی پلنگی ، کور مار ، قمچه مار ، مار قیطانی ، مار گورخری ، و کوتوله مار . نه گونه متعلق به استپهای گرم ترکستان و جنوب روسیه هستند که منحصرأ در نواحی استپی مشابه به شمال و شمال شرقی ایران یافت می شوند مانند گرزه مار ، تیر مار ، کفچه مار ، افعی قفقازی ، افعی پلنگی ، طلحه مار ، کور مار و گوند مار .
کوهستانهای مرتفع رشته البرز و تا اندازه ای رشته زاگرس ، منطقه زیست تعدادی از گونه های کوهستانی است مانند افعی دماوندی ، افعی قفقازی ، افعی البرزی ، طلحه مار ، تیر مار ، افعی پلنگی و گرزه مار .
در حدود پنج گونه که شامل گرزه مار ، مار جعفری ، طلحه مار ، تیر مار و آلوسر می باشند به فون وسیعی تعلق دارند که از جنوب اروپا تا سلسله جبال هیمالیا گسترش دارد .
در حالی که گونه مار جعفری صرفأ مربوط به فون هیمالیا می باشد که حد غربی آن تا
ایران و آفریقای شرقی می رسد .
در جنوب
ایران گونه هائی یافت می شوند که اصل آفریقائی یا آسیائی دارند و حد شمالی پراکندگی آنها به سواحل دریا و همچنین دامنه های جنوبی زاگرس کشیده می شود .
از این گونه اند مار کبرا ، کور مار ، مار خالدار ، شتر مار ، گرگ مار، مار جعفری ، تیر مار ، طلحه مار ، گرزه مار و کک مار . سواحل جنوبی
ایران که از نظر جغرافیائی حد شمالی اقیانوس هند را تشکیل می دهند ، زیستگاه مناسبی برای مارهائی از نوع دریائی ، جعفری ، شاخدار ، و تیر مار می باشد .
انواعی از
مارهای کبرا ، جعفری ، شاخدار ، گرزه مار ، طلحه مار ، تیرمار در منطقه خاور میانه بیشتر دیده می شوند بعضی از انواع
مارهای سمی معمولأ در محیطهای خشک زندگی می کنند ولی قادرند که خود را با شرایط زیستی دیگر محیطها نیز تطبیق دهند .
بنا به گزارش بعضی از محققان خارجی دو نوع مار سمی دیگر بنام های کک مار (Eristicophis macmahoni) کرگدن مارVipera ammodytes در
ایران وجود دارد . نویسنده کک مار را از منطقه زابل در موزه های خارج دیده ام و چند نمونه ای از مرز
ایران و پاکستان مطالعه کرده ام ولی تاکنون نتوانسته ام در
ایران به آنها دسترسی پیدا کنم . چه بسا
مارهای سمی و غیرسمی دیگر نیز در
ایران وجود داشته باشد که هنوز ناشناخته مانده اند زیرا تا به امروز تمام مناطق
ایران از نظر جمع آوری مارها مورد بازرسی و مطالعه قرار نگرفته است . مارهائی که منحصرأ به
ایران مربوط می باشند عبارتند از : افعی دماوندی (Vipera latifii) افعی تکابی (Vipera r.kordistanica) افعی آذربایجانی (Vipera wagneri) افعی زنجانی (Vipera albicornuta) مار گورخری (Spalerosophis microlepis) مار کوتوله (Eirenis rechingeri) مار خاکی (Leptotyphlops hamulirostris) و مار شاخدار ایرانی (Pseudocerastes p.persicus) .
شناخت
مارهای ایران :
تعدادی از مارها از روی رنگ و علامت مشخصی که دارند به آسانی شناخته می شوند ، مانند مار شاخدار Pseudocerastes با زائده شاخی که در ناحیه فوقانی چشم دارد ، افعی قفقازی Agkistrodon intermedius که حفره ای یا پیت Pit بین چشم و بینی دارد ، مار جعفری Hydrophidae با رنگ قرمز آجری و خطوط و نقوش سفید رنگ و علامت صلیبی شکل که در ناحیه سر دارد ، کفچه مار خراسانی Naja naja که در صورت زنده بودن گردنش را به شکل کفچه در می آورد و هنگام خشم چنبره زده هان، به طور ناگ ی به طرف دشمن حمله می کند و مار دریائی Hydrophidae با داشتن سری کوچک و دمی پهن (همانند پاروی قایق رانی ) مشخص می شوند . و برای تشخیص بیشتر انواع مارها باید به نشانیهای ویژه آنها در طبیعت توجه کرد .
الف – مارهای غیر سمی یا اگلیفا(Aglypha):
توجه به شکل ، وضع قرار گرفتن و تعداد پولکهای بدن مار ، تشخیص را تا حدی آسان می کند .
مارهای غیر سمی دارای دندانهائی ساده هستند که راهی به غده سمی ندارند . شکل پولکهای ناحیه سر با شکل پولکهای ناحیه بدن کاملأ متفاوت است . به عبارت دیگر پولکهای ناحیه سر و تنه مشخص و قرینه و غالبأ مانند هستند . در بعضی از مارها پولکهای ناحیه ظهری یا پشتی بدن صاف است بر عکس در بعضی دیگر پولکهای ناحیه ظهری تیغه دار است یعنی در وسط این پولکها خطی برجسته یا تیغه مانند مشاهده می شود پولکهای سطح شکمی صاف و بزرگتر از پولکهای ناحیه ظهری است .
مردمك چشم اغلب گرد و دم مار معمولاً گرد و دراز است . پولكهاي زير ناحيه دم در يك يا دو رديف قرار دارند و پولك آنان يا مخرج ممكن است يك عدد يا دو عدد يا به عبارت ديگر منفرد يا منقسم باشد . بطور كلي قرار گرفتن اين پولكها و شمارش آنها در تشخيص مارها حائز اهميت است . مارهاي غير سمي اصولاً در حركت خيلي سريع و چابك هستند .
ب – مارهاي نيمه سمي يا اوپيستوگليف (Opisthoglypha):
اين مارها كم و بيش شبيه مارهاي غير سمي هستند و يكي از وجوه تمايز آنها داشتن فنگ Fang يا نيش دندان خلفي شيار دار است . فنگ كه از سيار دندانها بزرگتر و داراي كانال باز يا شيار است در قسمت عقب دهان ، در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است . از نظر ظاهري مردمك چشم اين مارها عمودي يا گرد است . تير مار كه يكي از انواع اين مارها محسوب مي شود با داشتن چهار خط سفيد رنگ كه در سر تا سر بدنش امتداد دارد مشخص مي شود . آلوسر (سگ مار) هم كم و بيش حركات مار جعفري را تقليد مي كند و از نظر شكل ظاهري خيلي شبيه به آن است . آلوسر فاقد علامت صليبي شكل در ناحيه سر مي باشد . ناحيه سر اين مار كلاً سياه رنگ است . براي شناسايي اين مارها مي توان از كليد شناسايي مارهاي ايران و شرحي كه بعداً براي هر يك از مارها داده مي شود استفاده كرد .
ج – مارهاي سمي (Venomous snakes):
تمام انواع اين مارها داراي فنگ يا نيش دندان لوله اي شكل يا مجوف هستند كه در قسمت قدامي دهان و در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است . سر اين مارها غالباً مثلثي شكل و ناحيه گردن كاملاً مشخص است . اكثراً دمشان كوتاه و در حركت كمي تنبل هستند . در بعضي از انواع اين مارها ،حفره اي بين چشم و بيني وجود دارد كه به سادگي قابل تشخيص است . اكثراً پولكهاي ناحيه سرشان ريز و قرينه نمي باشند . در برخي ديگر پولكهاي ناحيه سر قرينه هستند مانند كفچه مار كه هنگام خشم چنبره زده و يك مرتبه به طرف دشمن حمله مي كند . در اين حال ناحيه گردن متسع مي شود و به اين ترتيب سطح بزرگي ايجاد مي كند . اين سطح به نام كفچه ناميده مي شود . در مواردي كه شناختن مار از نظر شكل ظاهري براي مبتديان دشوار نباشد ، بايد غالباً به زيستگاه خاص هر مار توجه شود كه كار را آسان تر مي كند . منطقه پراكندگي مارها از نظر جغرافيايي ، زيستگاه ،رويش‌هاي گياهي و ديگر شرايط محيطي فرق مي كند و در هر زيستگاهي جز به هنگام مهاجرت مارهاي غير بومي كمتر ديده مي شوند . در صورت ترديد در تشخيص يك مار همواره به عكس يا تصوير و نقشه پراكندگي و مطالبي كه براي هر مار در متن كتاب آورده شده مراجعه شود . در ايران چهار گروه مار سمي به شرح زير وجود دارد كه ممكن است گزش آنها عوارض نامطلوبي به بار آورد :
• گروه افعيها : ويپريده (Viperidae) با 12 گونه خطرناك و كروتاليده (Crotalidae) با بيش از يك گونه خطرناك .
• گروه مارهاي كبرا يا الاپيده (Elapidae) با دو گونه خطرناك .
• گروه مارهاي دريايي يا هيدروفيده (Hydrophidae) با 8 گونه سمي (احتمالاً تعداد گونه‌ها بيشتر است). گروه مارهاي نيمه سمي يا اوپيستوگليف (Opisthoglypha) با 8 گونه نيمه سمي .
وضع ظاهري مارهاي سمي چنين خلاصه مي شود :
وجود حفره اي بين چشم و بيني ، عمودي يا بيضي بودن مردمك چشم ( مانند گربه‌هايي كه در آفتاب نگاه مي كند ) ، سر غالباً مثلثي شكل است و از پولكهاي كوچك و نا‌قرينه پوشيده شده ، دم كوتاه و گردن كاملاً مشخص است .
كبراها داراي بدني كشيده ، قهوه اي رنگ و تيره و متمايل به سياه هستند و مردمك چشمشان بيضي شكل است و دم نسبتاً بلندي دارند .
كبراي خراساني داراي كفچه و كبراي جنوب و غرب كشور فاقد كفچه با بدني تقريباً سياه و براق است و جهششان تند و كوتاه است .
مارهاي دريايي سرشان كوچك و دمشان پهن همانند پاروي قايق راني است و در خليج فارس و درياهاي آزاد زندگي مي كنند .
طول مارهايي سمي تا اندازه اي كوتاه و بدني ضخيم دارند و در حركت قدري تنبل هستند . افعيها معمولاً زنده زا هستند . در اغلب گونه‌هاي اين خانواده نيش دندان يا فنگ‌ها تيز و بلند و به سمت عقب متمايل است .
موقع گزش احتياجي به گاز گرفتن ندارند و با فرو بردن نيشها مي توانند سم خود را به شكار تزريق كنند. تمام گونه‌هاي اين خانواده سمي و خطرناك هستند .
گزش اين مارها باعث تحريك نسوج زير جلدي و خونريزي مي شود كه در بعضي از موارد نتيجه آن از كار افتادن قلب و مرگ است .
خانواده الاپيده مانند كبرا و كفچه مار تخم گذار است ، سر در امتداد بدن قرار دارد و گاهي گردن مشخص نيست ، مردمك چشم گرد يا بيضي است ، نيش دندانها يا فنگ منحني است و براي انتقال سم به شكار بايد دو فك پائيني و بالايي بهم متصل شود . سم اين مارها خطرناك است و عوارض عصبي از قبيل فلج تكلم ، سرگيجه و فلج قسمت محركه ماهيچه‌ها را همراه دارد و سر انجام مصدوم را در اثر خفگي يا فلج دستگاه تنفسي تلف مي كند .
مارهاي نيمه سمي شبيه مارهاي غير سمي بوده بدنشان استوانه اي شكل و كشيده است ، دمي نسبتاً بلند دارند ، پولكهاي ناحيه سرشان قرينه و مردمك چشمشان غالباً مدور است و در حركت خيلي سريع هستند . از نظر ظاهري گاهي شبيه خانواده الاپيده اند ولي دندانهاي سمي آنها در قسمت خلفي دهانشان قرار دارد و به ندرت گزش آنها باعث مرگ مي شود . علائم باليني گزش آن مارها به درستي روشن نيست و كم و بيش شبيه گزش خانواده الاپيده مي باشد و گاهي ممكن است گزش اين نوع مارها باعث عوارض نامطلوبي شود . گزش مارهاي دريايي باعث اختلال در ماهيچه‌ها مي شود كه بيشتر شبيه عوارض ناشي از گزش مارهاي الاپيده است ولي به علت كوچك بودن غده سمي و كوتاه بودن فنگ‌ها يا دندانهاي سمي اغلب مقدار سمي كه تزريق مي كنند كافي و كشنده نيست . در حالي كه قدرت كشندگي سم مارهاي دريايي به مراتب بيش از مارهاي سمي ديگر است .
تشخيص و طبقه بندي مارها :
اصولاً شناساي مارها و تفكيك آنها از نظر سمي و غير سمي گاهي مشكل است . ساده‌ترين راه براي شناسايي مارها همان بررسي وضع دندانها است و از اين نظر مارها به سه گروه تقسيم مي شوند :
1- مارهاي غير سمي داراي دندانهاي ساده اي هستند كه راهي به غده سمي ندارند و به نام اگليفا Aglypha موسومند ،مانند مار آبي.
2- مارهاي نيمه سمي داراي فنگ Fang يا نيش خلفي شيار دار هستند اين فنگ كه از ساير دندانها بزرگتر و داراي كانال باز يا شيار است در قسمت عقب دهان ، در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است مانند يله مار
3- مارهاي سمي خطرناك كه داراي فنگ يا نيش دندان قدامي لوله اي شكل و مجوف هستند و به دو دسته تقسيم مي شوند :
• مارهايي كه استخوان فك بالايي در آنها ثابت است و به نام پروتروگليفا (Protheroglypha) ناميده مي شوند . اين مارها چنانچه داراي دمي گرد يا مدور باشند از خانواده الاپيده (Elapidae) خواهند بود ؛ مانند كفچه مار يا كبرا و اگر دم پهن يا مسطح باشد از خانواده هيدروفيده (Hydrophidae) مي باشند ؛ مانند مار دريايي.
• مارهايي كه استخوان فك فوقاني آنها متحرك است و به نام سولينوگليفا Solenoglypha موسومند و خانواده ويپريده (Viperidae , Crotalidae) را تشكيل مي دهد . اين مارها چنانچه داراي حفره اي بين چشم و بيني باشند از خانواده كرئتاليده (Crotalidae) خواهند بود مانند افعي قفقازي . اگر فاقد اين حفره باشند از خانواده ويپريده (Viperidae) مي باشند مانند گرزه مار يا افعي .