پدیده کشند سرخ هر چند وقت یکبار سواحل ایران را در آبهای شمال و جنوب همچون برخی دریاهای دیگر در سراسر جهان فرا می‌گیرد و پیش‌بینی میشود این پدیده بار دیگر به سواحل بازگردد؛ پدیده‌ای که خطر تلف شدن آبزیان را در پی دارد. اما کشند سرخ چگونه پدیده‌ای است؟
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، کشند سرخ (Red Tide) یک پدیده زیست محیطى است که در نتیجه افزایش جمعیت فیتوپلانکتونها (شکوفایی پلانکتونی) ایجاد میشود. کشند سرخ یک نام عمومی‌است و به تغییر رنگ آب حاصل از شکوفایی و تجمع میکروارگانیسم اطلاق میشود. عبارت کشند در واقع همان جزر و مد و بالا و پایین رفتن سطح آب در دریاها است که در نتیجه جاذبه ماه و خورشید بر سطح کره زمین بوجود آمده و در فواصل زمانی مشخص روی می‌دهد.
پلانکتون‌ها فاقد قدرت شنای آزاد بوده و با جریانات دریایی از جمله جزر و مد در دریا جابجا می‌شوند و علت قرارگیری عبارت کشند در ابتدای نام این پدیده موید انتقال جمعیت پلانکونی ایجاد کننده شکوفایی جلبکی توسط جزر و مد است. از آنجاییکه عامل بوجود آورنده این پدیده یعنی فیتوپلانکتونها دارای رنگدانه‌هایی با رنگهای مختلف از جمله سبز، آبی، زرد، قهوه‌ای و قرمز هستند لذا این پدیده به رنگهای متنوعی دیده میشود اما از آنجایی که رنگ قرمز یا سرخ متداول تر است این پدیده را با صفت سرخ می‌شناسند.
فیتوپلانکتونها که در حالت عادى در آب دریا وجود دارند و از طریق فتوسنتز به حیات خود ادامه می‌دهند در واقع نوعى گیاه تک‌سلولى و از ریزترین و ابتدایی‌ترین موجودات زنده در چرخه غذایى محیط‌هاى دریایى و در واقع ایجادکننده حیات در دریاها هستند. پلانکون‌های جانوری با تغذیه از فیتوپلانکونها به حیات خود ادامه می‌دهند و به تبع آن سایر موجودات با تغذیه از پلانکتون‌های جانوری و حتی یکدیگر زنجیره غذایی دریاها را تکمیل می‌کنند. انسان در بالاترین نقطه این زنجیره قرار گرفته است. پس در واقع شبکه یا زیربناى حیات در دریاها و اقیانوس‌ها وابسته به این گیاهان تک سلولى یا فیتوپلانکتونها است.
این فتوسنتزکنندگان دریایى با توجه به مهیا شدن شرایط زیست محیطی از جمله دما، نور، مواد مغذی و… در فصول مختلفى از سال افزایش تعداد می‌یابند و به اصطلاح “بلوم” یا شکوفا می‌شوند. در میان عوامل یا فاکتورهای محیط زیستی، مواد مغذی (فسفات، نیترات و سیلیسیوم) به ویژه عناصر کمیاب نظیر آهن‌و… در این شکوفایی بیشترین تاثیر را دارند، که گروه اول (فسفات، نیترات و سیلیسیوم) در فاضلاب‌هاى خانگى، شهری – روستایی و کشاورزی و دومی در گرد و غبارها به وفور یافت می‌شوند. در خلیج فارس و دریای عمان این شرایط زیست محیطی در اکثر موافصول سال فراهم است اما در دریای خزر این پدیده بیشتر در زمان اعتدال دمایی (اوایل فصول بهار و پاییز) دیده میشود.
برخی ازکشند‌های سرخ موجب مرگ دسته جمعی جانوران دریایی می‌شوند. برای علت مرگ جانوران دریایی در اثر این پدیده چندین دلیل مطرح میشود. از آنجاییکه هر موجودی در طبیعت مرگی دارد ضرورت دارد که اجساد توسط تجزیه کنندگان به مواد تشکیل دهنده تجزیه شوند. تجزیه کنندگان غالباً با مصرف اکسیژن کارشان را که تجزیه بدن یا پیکره موجودات است انجام می‌دهند. در نتیجه یکی از عوامل مشاهده مرگ و میر موجودات دریایی بواسطه کشند سرخ و کاهش اکسیژن در اثر ازدیاد عوامل تجزیه کننده است. عامل دیگر مرگ و میر سم تولید شده توسط این موجودات است. گاهی تجمع فیتوپلانکتونها در آبشش‌ها باعث خفگی آبزیان میشود.
حرکت کشند سرخ تحت تاثیر عوامل محیطی نظیر سرعت جرایانات دریایی مثل امواج یا جزر و مد یا … از حدود یک متردر ساعت تا بیشتر متغیر است. بعضی از کشندهای سرخ صدها کیلومتر مربع از آب را اشغال می‌کنند. با توجه به کمی‌اطلاعات درخصوص گونه‌های ایجاد کننده و شرایط دقیق ایجاد شکوفایی جلبکی، پیش‌بینی وقوع آن در حال حاضر امکان پذیر نیست.
علل پیدایش غیرعادی کشند سرخ
از اصلی ترین عوامل ایجادکننده کشند سرخ، ورود پساب‌های شهری، روستایی و کشاورزی (از جمله پساب حاوی مواد مغزی استخرهای کشت و پرورش آبزیان همچون میگو ماهی) به دریا است. در کنار این عوامل، مساعد بودن سایر شرایط محیط زیستی نظیر دمای آب نیز در بروز این پدیده موثر است. حضور گونه‌های غیربومی ایجاد کننده کشند سرخ بویژه حضور آنها در آبهای کشور از جمله تخلیه آب توازن کشتی‌ها می‌تواند به بروز کشندهای سرخ خطرناک منجر شود.
کشند سرخ و اثر آن بر انسان
بر اساس نوع سم تولید شده و میزان مصرف گونه‌های دریایی آلوده به سم، علایم متنوعی از خارش چشم و بینی و گلو، سوزش لب و زبان گرفته تا بروز حالت تهوع و اسهال و استفراغ و در شرایط بسیار حاد حتی مرگ از علائم غالب مسمومیت به این سموم است.
کشند سرخ و مصرف آبزیان
تمامی موجودات دریایی به ویژه گونه‌های ساکن یا دارای حرکت محدود نظیر دوکفه ایها یی مثل صدف‌های ماسل، آبالونی و…، سخت پوستان که ذرات غذایی از جمله فیتوپلانکتونهای ایجاد کننده سم را از آب دریا فیلتر می‌کنند و دیگر موجودات تغذیه کننده از این صدفها نظیر میگو، شاه میگو یا خرچنگ‌ها به خاطر تجمع سم در بافت چربی درصورتیکه میزان سم از مقدار معینی افزایش یابد خوردنشان می‌تواند برای انسان ایجاد عارضه نماید. البته خوردن ماهی تازه صید شده و دور از مناطق تحت تاثیر، مشکلی ایجاد نمیکند لازم به ذکر است به علت مصرف کم صدفها در کشور تاکنون گزارشی از مسمومیت غذایی در کشور گزارش نشده است.
اقدامات پیشگیرانه
با توجه به تاثیر فراوان مواد مغذی ورودی به دریا در ایجاد کشند سرخ ضروریست هرچه سریعتر نسبت به تصفیه فاضلاب‌های خانگی و شهری و روستایی و عدم انتقال فاضلاب تصفیه نشده به رودخانه‌ها اقدام شود. شناسایی گونه‌های مهم ایجاد کننده کشند سرخ و اعلام اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از خسارات شدید زیست‌محیطی از دیگر اقداماتی است که می‌بایست توسط سازمان‌های مسئول صورت پذیرد.
تحقیق: امیر گرجی
ویرایش: آرش نکوئیان