کنترل جمعیت گربه های شهری از طریق عقیم کردن آنها، راه حلی است که امروزه در تمام کشورهای پیشرفته دنیا به منظور کنترل حیوانات موذی در صورت افزایش بیش از حد تعدادشان ، مورد استفاده قرار می گیرد.
این طرح از چندی پیش به صورت جدی توسط شهرداری و انجمن حمایت از حیوانات برای تصویب و تامین اعتبار ، جهت اجرا در سطح شهر تهران و چند شهر دیگر به شورای شهر فرستاده شده است ، اما اجرای این برنامه به عنوان نخستین تجربه عقیم سازی پستانداران در ایران به صورت گسترده ، نظرات موافق و مخالفی را به همراه داشته است.
به این بهانه در این گزارش علاوه بر بررسی عضو کوچک خانواده گربه سانان و نقش آن در اکوسیستم شهری ، به بیان واقعیت ها و ویژگی های این طرح می پردازیم.
از زمان شکل گیری جوامع اولیه بشری تاکنون ، انسان ها همواره از منابع زمین برای حمایت و ادامه زندگیشان استفاده کرده و در کنار آن باعث تولید ضایعاتی نیز شده اند و با این که دفع این ضایعات به دلیل کافی نبودن مساحت زمینی که برای تحلیل بردن آنها در جوامع کوچک اولیه وجود داشت در ابتدا مشکلی ایجاد نمی کرد ولی بتدریج این مساله با بزرگ شدن دهکده ها و قبیله ها و جایگزینی شهرها به جای آنها، باعث بروز مشکلاتی در کنار افزایش سطح رفاه زندگی انسان ها شد. مشکلات ناشی از اثرات توسعه تدریجی شهرها همراه با افزایش تولید زباله های بیشتر نه تنها موجب شیوع برخی از بیماری ها می شد، بلکه باعث مهاجرت تعدادی از حیوانات به خارج شهرها و در مقابل مهاجرت برخی دیگر از حیوانات از جنگل ها، بیابان ها و مناطق اطراف شهرها به داخل آنان شد.
گربه های شهری از جمله این حیوانات هستند که به منظور تهیه غذای آسان تر به شهرها و مناطق اطراف آن پناه آورده اند.
● گربه ، اهلی ترین حیوان وحشی
گربه سانان بخش کوچکی از سلسله جانوران به نام پستانداران و خانواده ای از حیوانات گوشتخوار هستند. شیر، ببر و پلنگ نیز در این خانواده قرار دارند. نخستین گربه سانان در دوره ائوسن یعنی حدود ۴۰ میلیون سال پیش پدید آمدند. آشناترین عضو خانواده گربه سانان ، گربه اهلی است. گربه های اولیه حدود بیش از ۱۰ میلیون سال پیش تکامل یافتند. آنها توانستند با گذشت زمان و طی فرآیند تکامل ، خود را با شرایط آب و هوایی وفق داده و توانایی شکار کردن را همزمان با اکثر گوشتخواران به دست بیاورند. این گونه در نهایت با انقراض اجداد و تکامل سایر گونه های باستانی به صورت گربه های امروزی درآمد.
گربه هایی که در حال حاضر چه به صورت مستقیم در خانه ها و چه به صورت غیرمستقیم در خیابان ها و کوچه ها در جوار انسان ها زندگی می کنند، گربه های اهلی شده ای هستند که به علت نیاز و استقبال انسان ها از یک سو و دلیل و گرایش شخصی خودشان از سویی دیگر، زندگی در کنار انسان ها را برگزیده اند. مدارک باقی مانده از عصر باستان حدود ۲ هزار سال پیش از میلاد مسیح و پیدایش دندان های گربه هایی متعلق به ۹ هزار سال قبل از میلاد در منطقه جریکو واقع در فلسطین اشغالی ، نشان دهنده تاریخ اهلی شدن گربه ها و همزیستی آنها با انسان است ، اما شیفتگی و دلبستگی مصریان به گربه ها زیادتر بوده است و آنها جایگاه ویژه ای نزد مصریان باستان داشته اند.
گربه ها علاوه بر همزیستی با انسان ، در شکار جانوران موذی مانند موش ها که ضمن تخریب در مزارع و سیلوها، باعث انتقال بیماری هایی مانند طاعون می شدند، نقش مفیدی را ایفا می کردند.این علاقه و وابستگی تا آنجا پیش رفت که مصریان این جانور را به عنوان یکی از الهه های خود یعنی الهه حاصلخیزی و باروری ، مورد ستایش قرار می دادند. اهمیت و مقام گربه در مصر به اندازه ای بود که یکی از شهرهای آنان را تسلیم کمبوجیه ، پادشاه ایران کرد. به این ترتیب که پس از محاصره این شهر به وسیله کمبوجیه ، به دستور وی تعدادی از گربه های شهر را بر سر دیواری خارج شهر بردند و شروع به آزار و شکنجه آنان کردند به گونه ای که صدای ناله آنها چنان در مردم شهر موثر افتاد که برای جلوگیری از آزار این حیوان ، شهر را تسلیم سپاه ایران کردند. بر عکس مصریان ، اصحاب کلیسا در قرون وسطی ، گربه ها را به دلیل درخشش چشمهایشان در تاریکی و رنگ سیاهشان ، شریک شیطان و دستیار جادوگران می دانستند و حتی در بلژیک و بسیاری از کشورهای اروپایی در دهه ۱۶۷۰ برای رفع مصیبت و بلا این حیوان را از بالای برج ها و تپه ها به زمین می انداختند و شوالیه ها با شمشیر آنها را قطعه قطعه می کردند!
گربه ها در همجواری انسان علاوه بر کاهش صفت درنده خویی و افزایش ملایمت ، تغییرات فیزیولوژیکی نیز پیدا کردند. به طور مثال به دلیل نداشتن نیاز به استتار طولانی در محیط زیست جدیدشان ، جهش هایی در رنگ و طرح پوشش و نوع نقش و نگار بدنشان به وجود آمد که باعث شد آنها دیگر نتوانند در حیات وحش زنده بمانند که این موضوع جایگاه آنها را در جوار انسان ها تثبیت ساخت.
سیستم گوارشی آنها براساس رژیم غذایی مختلف تغییر یافت به طوری که امروزه روده گربه های اهلی طولانی تر از روده گربه های وحشی است. مغز سر نیز به میزان ۳۰ درصد کوچکتر شده چرا که چنین گربه هایی وابستگی زیادی به حواس خود برای ادامه زندگی ندارند. گربه های اهلی شده امروزی تا حدود زیادی مشابه اجداد وحشی خود باقی مانده اند به طوری که آنان می توانند با کمی تمرین و مقداری شانس مانند گربه های وحشی بشوند.
● کنترل جمعیت گربه ها
روش عقیم سازی گربه ها یا روش (tnr) در مقایسه با روش های کنترل غذا دهی و تنظیم هورمونی ، یکی از بهترین و موثرترین روش های شناخته شده و به کار رفته درباره تثبیت و کاهش جمعیت گربه های ولگرد است که شامل برنامه های استقرار تله و گرفتن گربه ها، عقیم سازی هر دو جنس نر و ماده وسپس رهاسازی آنهاست.
این برنامه تاکنون درکشورهای مختلفی از جمله انگلستان ، دانمارک ، استرالیا و ایالات متحده با موفقیت انجام شده است ؛ به طور مثال با اجرای برنامه در tnr روی بیش از ۳۱۰۰ گربه شهری در ساندیه گو، جمعیت گربه ها تا حدود ۳۵ درصد کاهش یافته است.
در این روش ، هر دو جنس نر و ماده از طریق عمل جراحی عقیم می شوند. در این عمل که بهترین زمان آن در ۶ ماهگی گربه هاست ، دامپزشک اعضای مشخصی از دستگاه تولید مثل را که در ماده شامل تخمدان ها و رحم و در نرها شامل بیضه است ، خارج می کند.
عقیم سازی نه تنها می تواند در کاهش رشد جمعیت گربه های شهری موثر باشد، بلکه می تواند روی خود گربه ها نیز اثرات مثبتی داشته باشد. عقیم سازی ماده ها می تواند از طریق کاهش مرگ و میرهای ناشی از زایمان های مکرر، باعث افزایش طول عمر آنها شود و در نرها کاهش جنگ و جدال هایی را در پی دارد که برای جفت یابی و تعیین قلمرو صورت می گیرد که این مساله می تواند تا حدودی باعث کاهش انتقال بیماری و مرگ و میرهای ناشی از آن و عفونی شدن جراحات شود. پس از اتمام عمل جراحی ، گربه های نر رهاسازی می شوند، اما ماده ها به دلیل خروج رحم از بدنشان چند روزی تحت مراقبت قرار گرفته و سپس آزاد می شوند.
از طرفی ، طرح عقیم سازی گربه ها تنها با هدف جلوگیری از انتقال بیماری های عفونی و انگلی از گربه به انسان با توجه به هزینه بالای این روش چندان مقرون به صرفه نیست ؛ چراکه این بیماری ها در بیشتر موارد بر اثر تماس مستقیم دست با گربه های آلوده و سپس انتقال آن به دهان و از طریق سیستم گوارشی برای انسان تولید مشکل می کند که در صورت رعایت اصول بهداشتی مانند تماس نداشتن افراد حساس مانند زنان باردار و کودکان با گربه ها، استفاده از دستکش هنگام کار در مکان های رفت و آمد گربه های ولگرد و… می تواند تا حد بسیاری این مشکلات را کنترل کند.
از این رو، با وجود موفقیت بالای این روش ، هنوز تضمین کامل و صددرصد استفاده آن در همه مناطق وجود ندارد و لازمه آن انجام مطالعه بیشتر در هر منطقه و در نظر گرفتن شرایط اختصاصی آن منطقه به همراه کلونی های فرال و به کارگیری روش های دیگر به صورت توام است.