انواع سدهاي قديمي ايران
سدهاي قديمي ايران كه همه با مصالح بنايي ساخته شده اند به انواع زير دسته بندي مي شوند.
سدهاي وزني
تحقيقات نشان داده است كه كليه مسائل عمده طراحي كه در عصر حاضر در مورد اين گونه سدها در نظر گرفته مي‏شود، در سدهاي قديمي ايران، از جمله سد قديمي ساوه با بيش از 700 سال عمر و سد ششطراز با بيش از 900 سال عمر منظور شده است.
سدهاي قوسي
ايرانيان قبل از روميان با خصوصيات باربري قوس‏ها پي برده بودند. سد قديمي كبار با بيش از 700 سال عمر از اين جمله مي باشند.
سدهاي پشت بنددار
سد اخلمد با طول تارج 230 متر و ارتفاع 12 متر كه حجم مخزن آن سه ميليون مترمكعب است، سدفرمان با بيش از 400 سال عمر كه در حال حاضر در دست بهره برداري است. از اين نوع سدها مي باشند.

آسيابهاي شوشتر با 1700 سال قدمت، تجلي گاه هنر ايرانيان در استفاده از توان آب

در ميان 57 پديده شگفت انگيز بازمانده از فرهنگ بشري كه بعنوان نخستين ميراث جهاني از سوي يونسكو
ارزش گذاري شده است سه پديده معماري ايران يعني معبد چغاز نبيل (3300 سال قبل) و آثار باستاني تخت جمشيد و ميدان نقش جهان اصفهان بعنوان ميراث فرهنگي ثبت شده است و چهارمين آثاري كه در اين رابطه در دست اقدام يونسكو قرار دارد مجموعه آسيابهاي شوشتر است كه تعيين قدمت آن هنوز دقيق امكان پذير نشده است.
در خوزستان و در حوزه رودخانه هاي پر آبي همچون، رودخانه دز، كرخه، مارون، بهمن شير و بخشهاي ديگر رودخانه كارون، شبكه آبياري مينو (ميان آب) ممتاز است و ماندهاي بناها و تاسيسات آبي اين مجموعه در ارتباط با يكديگر و با برنامه أي يكپارچه كار مي‏كرده است آنچنانكه كليه تدابير و بناهائي كه هر يك در حوزه هاي كويري و كم آب به تنهائي ديده شده در شبكه آبياري پيرامون شوشتر بطور مجتمع و يكپارچه ديده مي شود و آبشارهاي شوشتر پديده‏أي مربوط به بخشي از اين شبكه عظيم آبياري است.
چنين بنظر مي رسد كه يكي از اهداف برپا شدن اين شبكه و بخصوص دستگاههاي اصلي فضاي آبشارهاي زيباي شوشتر، توانمند كردن قطره هاي آب و بهره گيري از نيروي پنهان در آنها براي چرخانيدن سنگهاي آسياب باشد، آسيابهائي كه در پشت پل بند گرگر در دل سنگ جاسازي شده بودند و قطره هاي نيرومند آب از پشت پل بند و از طريق چاههاي شتر گلوي زيربند به آسيابها هدايت مي‏شده است اين قطره هاي آب پيش از رسيدن به پل بند گرگر از پل بند ميزان گذشته و از طريق رودخانه گرگر به پل بند گرگر رسيده اند و پيش از آن نيزار آب رودخانه در پخشاب‏بند ميزان جدا شده و از بند ميزان گذشته اند.
آشنائي با بناهاي اصلي شبكه آبياري
-بناهاي شبكه آبياري در شمال شرقي شهر.
-پل بند ميزان.
پل بند ميزان در جهت شرقي – غربي در مقابل جريان شمالي – جنوبي رودخانه كارون قرار گرفته است. آنچنانكه راستاي رودخانه كارون پيش از رسيدن به پل بند به دو بخش تقسيم مي شود كه بخش بزرگتر آن به سمت غرب منحرف مي گردد.
ساختمان پل بند ميزان از سنگ و ساروج است و بجز فروريختگي پوشش برخي از دهانه هاي روبه رودخانه گرگر كه تعمير شده اند، خللي بر ساختمان پل بند وارد نيامده و از استحكام كافي برخوردار است. احداث پل بند ميزان را به نيمه اول قرن سوم ميلادي نسبت داده اند و تاكنون روايات و نظريه هاي گوناگوني براي ساختمان آن ابراز شده است.
پل بند و آسيابهاي گرگر
پل بند گرگر در فاصله هفتصد متري جنوب پل بند ميزان بر پا است. يك تونل انحرافي آبهاي مازاد و طغياني رودخانه گرگر را از شمال پل بند و از مشرق آن به حوزه جنوبي مجموعه آسيابهاي گرگر به رودخانه مي ريزد.
مجموعه آسيابها درجنوب پل بند جاي دارد و چاههاي مخزن انباشت انرژي آب و شبكه آبرساني به آسيابها در دل صخره طبيعي دو سمت محور رودخانه كنده و جا سازي شده اند.
تا نيم قرن پيش از اين تعداد چهل آسياب در پشت بند گرگر ، گندم شهروندان شوشتري و شهرهاي دور و نزديك پيرامون آنرا با بهره گيري از انرژي آب، آرد مي كرده اند در آن هنگام فضاي سه باب آسياب به كارخانه برق اختصاص يافت كه در آن برق مورد نياز شهر شوشتر تامين مي شده است.
از چندي پيش ، با متروك شدن آسيابها و نيز كارخانه برق قديمي، گردش آب در اين مجموعه صنعتي از كنترل خارج شده و اينك در اغلب مجاري فرسوده اين شبكه صنعت به هرز مي رود. پس آب آسيابها از كار افتاده بصورت آبشارهاي زيبائي از جاي جاي صخره بيرون مي ريزد كه جذابيت چشمگيري دارد.

تاسيسات آبرساني و تصفيه فيزيكي آب چغاز نبيل با 3300 سال قدمت نمونه ديگري از هنر معماري ايران زمين



معبد چغاز نبيل – نيايشگاهي عيلامي است كه نزديك به 3300 سال پيش از اين ساخته شده است در بايگانيهاي آشوري از اين مكان بنام «دور اون تاشي» يا شهر اون تاش گال هم نام برده شده است. شهري پر آوازه و پر شكوه كه با شوش رقابت مي كرد و مركزيت سياسي نيز داشت. شهر «اون تاش گال» با نيايشگاهها، خيابان آجرفرش، كاخها و تاسيسات پيشرفته آبرساني و آبياري، گوشه هائي از تمدن و فرهنگ و هنر شكوفاي عيلامي را مشخص مي سازد. چغاز نبيل گستره أي نزديك به چهار كيلومتر مربع دارد و داراي سه باروي هم كانون و تو در توي خشتي است كه زيگورات پر آوازه چغاز نبيل در مركز آن قراردارد.

آبرساني به معابد، قصرها و شهر «دورانتاش» با همان عظمت احداث معابد و قصر مورد توجه معماران و تكنسينهاي آن زمان قرار گرفته بود. انتقال آب – براي انتقال آب به حوضچه ترسيب و سپس به داخل شهر، دورانتاش گال، پادشاه عيلامي 1365-1245 دستور حفر كانالي به طول 50 كيلومتر را صادر نمود. ابتداي اين كانال از كرخه شروع مي شد و خود اين شط در قسمت غرب شوش جريان داشت.
تاسيسات هيدروليكي – در مقابل حضار شهر دورانتاش (dur-untash) ، آثاري از تاسيسات هيدروليكي متشكل از يك مخزن بزرگ حفاري شده در بيرون ديوار و يك حوضچه نيز در داخل آن مشاهده مي گردد كه آب را از طريق يك سري كانالهاي كوچك و پس از صاف و ته نشين شدن در مخزن به حوضچه كوچكي منتقل مي نمود و اهالي و سكنه شهر از آن آب صاف استفاده مي كردند. اين مخزن به طول 10/70، عرض 25/7 و عمق 35/44 متر داراي ظرفيت حدود 350 متر مكعب بوده است. كف اين مخزن بعنوان دال از آجر پخته و آهك خيلي سخت ساخته شده است. دو ديوار جانبي نيز از آجر پخته و آهك ساخته شده و بر روي كف مخزن تكيه مي نمايند. كف مخزن خود از توده تشكيلات خاكي تشكيل يافته و آب كانال ورودي به آنجا مي ريخت. اين كانال ورودي احتمالا در تمام طول خود بصورت كانال روباز حفاري گرديده بود. بالاخره ديواره چهارم مخزن طرف شهر، از آجر كاملا پخته و آهك ساخته شده است. اين ديوار در پائين ترين قسمت خود در 9 نقطه به ارتفاع 80/0 و به عرض 15/0 متر براي آبگيري سوراخ گرديده است كه از همديگر 80/0 متر فاصله دارند. هر كدام از اين آبگيرها از دو لايه آجر پخته و يك لايه سنگ ساخته شده است و همه درزها نيز از كف تا لايه سنگي از نوعي ساروج (bitum) درست شده است. زواياي مخزن بوسيله آهك بحالت گرده ماهي در آورده شده اند. هر يك از 9 لايحه آبگير كه انتقال آب به حوضچه را تامين
مي‏كردند و زير حصار قديمي شهر قرار داشتند از دو سطح مورب تشكيل شده است و يك قسمت آن بطول 60/1 متر بطور قائم برش داده شده است. اولين سطح مورب كه از كف مخزن بزرگ شروع مي شود، داراي 80/1 متر طول و دومي داراي 75/3 متر طول هستند. اختلاف سطح تراز بين كف مخزن و حوضچه فوقاني 02/1 متر بوده است. اين حوضچه 60/7 متر طول ،9 متر عرض و 60/0 متر عمق داشته، بنابراين حجم آن 30/4 مترمكعب بوده است. توده تشكيلات تكيه گاه كه از آجر پخته خرد شده تشكيل گرديده است، بوسيله آهك به همديگر متصل گرديده و اطراف حوضچه كوچك را به عرض6 متر از سه طرف و به عرض 4 متر در طرف ضلع شمال شرقي و 50/1 متر در طرف ضلع جنوبي محاصره و احاطه مي نمايد. اين ديوار به عمق 50/2 متر در داخل زمين قرار داشته و بعنوان پلات فورم يا سكو كار در اطراف حوضچه مورد استفاده قرار مي گرفت. بر اساس داده هاي فوق نحوه كار اين تاسيسات هيدروليكي كاملا درك مي شود: يعني موقعي كه مخزن تا لبه ديواره انتهائي پر از آب مي شد طبق قانون ظروف مرتبطه ، آب صاف (يعني تصفيه شده فيزيكي) و قابل شرب از طريق 9 رشته كانال حوضچه كوچك فوقاني را پر مي نمود.
منبع:سایت آب وخاک