شب‌كاری در بعضی حرفه‌ها ضروری است؛ مثلا كاركنان بخش درمان، از پزشك گرفته تا پذیرش و... باید گاهی شبها هم سركار حضور داشته باشند. كاركنان برخی شركت‌های خودروسازی نیز حداقل هفته‌ای یك شب باید در شیفت شب‌كار كنند، اما این تغییر الگوی خواب بایدها و نبایدهایی دارد و شب‌كارها را در معرض ابتلا به بیماری‌های جسمی و روحی قرار می‌دهد.
دكتر بهنام اوحدی، روانپزشك در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: شب‌بیداری و روز خوابی الگویی است كه پیام‌رسان‌های عصبی مغز را دچار دگرگونی می‌كند و باعث ایجاد حالت اضطراب و افسردگی می‌شود. این حالت، فرد را مستعد ابتلا به بیماری‌های جسمی می‌كند، به خصوص كه افسردگی می‌تواند سیستم ایمنی بدن را دچار اختلال كند.
شب‌كاری سلامت را به خطر می‌اندازد
دكتر اوحدی زیان‌های كار مداوم در شیفت شب را این گونه برمی‌شمرد: تغییر الگوی خواب، تغییر خلق، تحریك‌پذیری، عصبانیت، مشكل در تعامل با محیط، فراموشی، اختلال هوشیاری و ایجاد مشكلات جسمی مانند دردهای مبهم گوارشی و عضلانی، مشكلات هورمونی، حالت كوفتگی، سرگیجه و بروز برخی از دردهای عصبی مثل سردرد نیز با این تغییر الگوی خواب افزایش می‌یابد.
دكتر اوحدی توضیح می‌دهد: باید شیفت‌های شب‌كاری، متفاوت و دوره‌‌ای باشد و فرد خواب كافی داشته باشد. برخی افراد شب‌كار به علت گرفتاری معیشتی، به جای استراحت كافی در روز و تجدید قوا، بخشی از روز را سركار می‌روند، ولی این كار باعث فرسودگی روانی و جسمی‌شان می‌شود.
كار در شیفت شب باید محدود باشد
در طب كار به این نكته تاكید می‌شود كه شیفت شبانه باید محدود و متغیر باشد و بی‌خوابی فراتر از حد نشود، زیرا افزون بر به خطر افتادن سلامت، می‌تواند به علت كاهش تمركز باعث بروز حوادث شغلی شود.
دكتر اوحدی در این باره می‌گوید: توجه به این موضوع به خصوص برای پزشكان، جراحان و دستیاران تخصصی بسیار اهمیت دارد، زیرا ممكن است ناخواسته دچار خطاهای حرفه‌ای شوند. به همین دلیل باید ساعت‌های كار آنها تنظیم و ساعت كار شبانه‌شان محدود شود.
بعضی‌ها شب‌كاری را دوست دارند
برخی افراد براساس ویژگی‌های شخصیتی خود، شیفت شب را برای كار انتخاب می‌كنند تا با آدم‌های كمتری تماس داشته باشند. افراد در خود مانده، درونگرا و تنهایی‌گزین (اسكیزوئید) معمولا چنین شیفت‌هایی را برای كار برمی‌گزینند. تنش در شیفت شب كمتر است و تاریكی آرامش می‌آورد و خیلی از اشخاصی كه شیفت شب را انتخاب می‌كنند، طالب آرامش هستند.
برخی هم می‌گویند تمركزشان در شب بیشتر است، اما شب‌كاری بیش از حد و بیدار ماندن در شب‌های متوالی حتی پزشكان و افراد تحصیلكرده را هم در معرض افسردگی و سوءمصرف مواد قرار می‌دهد. افسردگی می‌تواند فرد را به سمت مواد مخدر ببرد و دیده‌ایم كه بیشتر معتادان به مواد مخدر، شبها تا صبح بیدارند و روز تا شب می‌خوابند.
توصیه‌هایی به شب‌كارها
شب‌كارها باید خواب خوبی در روز داشته باشند و حداقل شش تا هشت ساعت بخوابند. اتاق خوابشان پرده ضخیم داشته باشد تا نور درون اتاق نتابد. در و پنجره اتاق را ببندند و شرایط خواب مانند شبها باشد. آنها می‌توانند برای خواب رفتن مثلا به موسیقی ملایمی گوش دهند. بعد از بیدار شدن هم برای جلوگیری از خمودگی و حالت خواب‌آلودگی، به فعالیت لذت بخشی مثل ورزش و نگهداری از گیاهان بپردازند.
بیماران دچار اختلال خلقی دوقطبی (افسردگی ـ شیدایی) و حالت‌های روان‌پریشی نباید شیفت‌های شبانه را انتخاب كنند، زیرا ممكن است بیماری‌شان تشدید شود.
شیفتكاری فقط شب‌كاری نیست
دكتر خسرو صادق‌نیت، متخصص طب كار و فلوشیپ خواب و رئیس كلینیك اختلالات خواب بهارلو نیز در گفت‌وگو با جام‌جم به جنبه‌های دیگری از این مشكل اشاره و شیفتكاری را این گونه تعریف می‌كند: كسی كه زمان حضور او در محل كار در ساعت معمول (هشت ـ هفت صبح تا شش ـ پنج بعدازظهر) نباشد، شیفت‌كار محسوب می‌شود، بنابراین فقط شب‌كارها شیفت‌كار نیستند، البته عوارض شیفتكاری شامل حال كسانی نیز كه عصركار هستند یا در شیفت‌های چرخشی فعالیت می‌كنند هم می‌شود. در جوامع مختلف از جمله در ایران 30 ـ 20 درصد شاغلان شیفت‌كار محسوب می‌شوند.
عوارض زودهنگام
این فلوشیپ خواب معتقد است: برخی عوارض مانند ابتلا به بی‌خوابی و اختلال خواب، به سرعت گریبان فرد را می‌گیرد، به خصوص در كسانی كه زمینه دارند. ریتم‌های بیولوژیك بدن این افراد به هم می‌خورد و از خواب طبیعی محروم‌شان می‌كند و در نتیجه دچار انواع بی‌خوابی می‌شوند. بعضی بی‌خوابی‌ها به علت اشكال در شروع خواب اتفاق می‌افتد.
گاهی نیز فرد می‌خوابد، ولی مكرر از خواب بیدار می‌شود و گاهی هم هرچند خوب می‌خوابد، اما وقتی بیدار می‌شود، احساس كسالت می‌كند. خیلی از افراد دچار این اختلال‌ها، خودسرانه برای حل مشكل‌شان قرص خواب‌‌آور می‌خورند، در حالی كه با مشاهده اولین نشانه و عارضه و قبل از جدی شدن مساله باید با متخصص طب‌كار برای برنامه‌ریزی یا اصلاح شیفت كاری مشورت كرد.
شیفتكاری، گاهی زندگی را مختل می‌كند
به گفته دكتر صادق‌نیت، عارضه دیگر، تحریك‌پذیر شدن فرد و تغییر خلق است كه روی رابطه با همكاران و حتی افراد خانواده تاثیر سوء می‌گذارد. افراد شیفت‌كار در مواجهه با مشكلات شغلی و خانوادگی تحمل كمتری دارند و عكس‌العمل‌ها و برخوردهای نسنجیده، منجر به متاركه و در محیط كار باعث اخراج از كار به دلیل رفتار نامناسب، تاخیر و غیبت‌های مكرر، بی‌دقتی و خطا می‌شود.
از طرفی احتمال بروز اشتباه و در نتیجه افزایش میزان حادثه شغلی در شیفت‌كارها بیشتر است.
خواب روز، خواب شب
دكتر صادق‌نیت تاكید می‌كند: ثابت شده خواب طی روز كیفیت و كمیت كمتری نسبت به خواب شب دارد و نتایج تست‌های خواب نشان می‌دهد كسانی كه روز می‌خوابند، كمتر به خواب عمیق فرو می‌روند. كمیت و مدت خواب هم در روز كاهش پیدا می‌كند. یكی از علت‌های بروز این مشكل، به هم خوردن ریتم‌های بیولوژیك بدن است كه نمی‌تواند در روز، دستور خواب را صادر كند تا شرایط خواب فراهم شود. دلیل دیگر آن نور و سر و صدای محیط است كه باعث می‌شود فرد نتواند با آرامش استراحت كند. وقتی نور در محیط وجود داشته باشد، هورمون خواب (ملاتونین) كه باعث تنظیم و شروع خواب می‌شود، ترشح نخواهد شد.
آنهایی كه نباید شیفت‌كار باشند
این متخصص طب‌كار، شیفتكاری را برای برخی افراد صلاح نمی‌داند: خانم‌های جوان كه درصدد باردار شدن هستند، زیرا تحقیقات نشان داده شیفتكاری می‌تواند تولد نوزاد نارس و نوزاد كم‌وزن را برایشان به دنبال داشته باشد، افراد با سن بالای 60 سال، زیرا افزایش سن خود باعث افزایش احتمال ابتلا به اختلال در خواب می‌شود و چنین افرادی معمولا مشكل خواب دارند و اگر شب‌كار باشند، مشكلات خوابشان تشدید می‌شود.
كسانی كه داروهای متعدد مصرف می‌كنند نباید شیفتكاری كنند، زیرا تنظیم زمان مصرف داروهایشان به هم می‌ریزد و مبتلایان به بعضی بیماری‌های خاص مانند افراد دچار بیماری‌های قلبی ـ عروقی، گوارشی، آسم، دیابت، تشنج و صرع مزمن نیز باید از شیفتكاری پرهیز كنند.
دكتر صادق‌نیت توصیه می‌كند: نیاز خواب روزكار و شب‌كار خیلی فرق نمی‌كند و هشت ساعت خواب كافی است، ولی چون در روز كیفیت خواب خوب نیست، توجه به شرایط محیطی و رعایت اصول بهداشت خواب اهمیت بیشتری پیدا می‌كند.