سلامت: آقای دکتر! چند نوع تمرکز داریم؟
به طور کل 2 نوع توجه وجود دارد: توجه کلی و جزیی. در توجه کلی، فرد تمام وجوه یک مساله را در مدت‌کوتاه می‌بیند و درنتیجه ادراک سرتاسری از محیط به دست می‌آورد. برای مثال وقتی وارد یک میهمانی می‌شوید، یک توجه کلی به میهمانی دارید و درکی از حرکت افراد، صداهای محیط و افراد، بویی که به مشام می‌رسد و مناظری که می‌بینید، پیدا میکنید. این توجه سریع و گذراست و دیدی کلی نسبت به اتفاق‌های در حال وقوع، می‌دهد. در نوع جزیی تمرکز، توجه فرد روی یک مساله برای مدت طولانی‌تری متمرکز می‌شود.
فرد با این کار اطلاعات اضافی را فیلتر می‌کند و به یک‌‌یک مسایل نگاه می‌اندازد. ما برای زندگی به هر دو نوع توجه نیاز داریم. توجه کلی، قوه ابتکار ما را فعال می‌کند و تمرکز به ما ثبات می‌بخشد. البته زمانی می‌توانیم موفق باشیم که بین این دو توجه سیال شویم و بتوانیم مدام از توجه کلی به تمرکز، تغییر حالت بدهیم. مساله تمرکز کودکان و افزایش دادن آن یکی از موضوعات مورد توجه والدین است. درباره استفاده از بازی?ها برای افزایش تمرکز در کودکان با دکتر محمدرضا زرکش، متخصص اطفال و کارشناس اداره سلامت نوزادان وزارت بهداشت به گفتگو نشسته ایم.
سلامت: کدام کودکان نمی‌توانند تمرکز کنند؟
کودکانی که مبتلا به اختلال نقص توجه هستند، توجه کلی خوبی دارند اما نمی‌تواند تمرکز کنند، مثلا در یک کلاس صدای وزوز مگس، صدای خش‌خش برگ‌های درختان پشت پنجره، پچ‌پچ بچه‌ها، سوراخ‌های موجود در سقف کلاس، صدای دریچه کولر که باد در آن می‌وزد و... توجه آنها را به خود جلب می‌کند اما قادر به فیلتر کردن هیچ یک از آنها و تمرکز روی حرف‌های معلم یا نوشته‌های روی تخته‌سیاه نیستند.
به عبارتی، توجه جزیی ندارند و نمی‌توانند تمرکز کنند. این کودکان، آدم‌های هوشیاری هستند آنقدر که شاید هیچ‌کس به اندازه آنها هوشیاری نداشته باشد اما توجه دقیق و تمرکز ندارند یا نمی‌توانند بین دو نوع توجه سیال باشند. شواهد نشان می‌دهد این کودکان در وضعیت‌های خاص، قادر به تمرکز هستند مثلا حین تماشای برنامه مورد علاقه تلویزیونی یا مثلا بازی با یک قفل رمزدار. این نشان می‌دهد بازی با وسیله مورد علاقه یا همراهی با یک بزرگ‌تر در انجام یک کار به تمرکز آنها کمک می‌کند. لیواین یکی از استادان علم روان‌شناسی، معتقد است کودکانی که در سن پایین توجه خاص و تمرکز ضعیفی دارند، در بزرگسالی ممکن است افراد قابلی شوند و نقص توجه در آنها از بین برود.
سلامت: چگونه توجه و تمرکز کودکان را افزایش دهیم؟
برای کار روی توجه و تمرکز کودکان، اولین قدم جلب‌توجه آنهاست. برای این کار باید روش‌هایی را به کار بگیریم که برای کودک جذاب و بازی‌گونه باشد. در این صورت توانمندی‌های کودک در زمینه توجه به نحوی گسترش می‌یابد که در طول زندگی برای وی مفید خواهد بود. سعی ما بر این است که به کودکان مهارت‌هایی را آموزش دهیم تا هر دو نوع توجه را داشته باشند. در شیرخوارگی که مغز در حال رشد است، باید روی توجه کلی کار کرد. افزایش تجربه‌ها و انجام بازیهایی که مهارت توجه را افزایش می‌دهند، در این میان بسیار کمک‌کننده است.
در سنین بالاتر یعنی پیش‌دبستانی یا دبستان، می‌توان از بازیهایی استفاده کرد که کودک را وارد جزییات زندگی می‌کند و به عبارتی تمرکز وی را افزایش می‌دهد. هر چه توجه در یک کودک افزایش یابد، در آینده میزان تمرکز او بالاتر خواهد رفت. مثلا اگر در سن پایین با کودکی در مورد گل‌وحشی صحبت کنیم، در بزرگسالی وقتی وارد یک باغ‌گل می‌شود، توجهش بیشتر به گل‌های وحشی خواهد بود و روی آنها تمرکز می‌کند. نکته‌ای که لازم است مورد توجه قرار گیرد، تازگی و نوظهوری مطالبی است که به کودک آموزش داده می‌شود.
اگر مطلبی تازگی داشته باشد، باعث برانگیختگی و افزایش دقت هنگام یادگیری می‌شود. وقتی مطلبی تازگی ندارد، کودک حس خستگی و خواب‌آلودگی پیدا می‌کند. در مدرسه برای آنکه توجه دانش‌آموزان را جلب کنیم، باید مطالب نوظهور باشند. بچه‌ها به همین دلیل به کارهای گروهی و متواتر علاقه نشان می‌دهند.
سلامت: بازیها چطور می توانند تمرکز کودکان را بالا ببرند؟
منظور از بازیهایی که تمرکز کودکان را بالا می‌برد، بازیهایی است که روی توجه کلی و جزیی اثر می‌گذارد و سیالیت بین این دو را تسریع می‌کند. نکته اصلی برای موفقیت در این میان، جذاب بودن بازی است تا توجه و تمرکز کودک را بالا ببرد. اگر کودکان حین بازی احساس شادمانی و رضایت کنند، بازی را یاد می‌گیرند.
سلامت: چه بازیهایی را برای این منظور توصیه میکنید؟
والدین با توجه به سن کودک می?توانند از این بازی?ها استفاده کنند. نمونه?هایی از این بازی?ها به شرح زیر است:
• تا یک سالگی: زبانت را از دهانت بیرون بیاور. در این بازی ابتدا کودک را صدا کنید و به او لبخند بزنید تا توجهش جلب شود. بعد زبانتان را بیرون بیاورید و کمی حرکت دهید. برای او توضیح دهید که در حال انجام چه کاری هستید. با صدا درآوردن، توجه کودک را به خود جلب کنید. لمس زبان کودک، می‌تواند به او کمک کند تا بهتر بفهمد در مورد چه چیزی صحبت میکنید. این بازی به او کمک می‌کند کنترل بیشتری روی زبانش داشته باشد و در آینده توانایی درآوردن صداهای مختلف و لغات را پیدا کند.
تا زمانی که کودک توجه دارد، بازی را ادامه دهید و با خسته شدن او، آن را به روز دیگر موکول کنید. به کمک این بازی، کودک روی توانایی‌ای که دارد، تمرکز می‌کند. در این سن زبان شیرخوار برای مکیدن شیر آماده است. با این بازی، کنترل عضلات زبان را هم به دست می?آورد. کم‌کم این مهارت به بازوها و پاها تعمیم داده می‌شود و آگاهی از خویشتن در او بالا می‌رود. این بازی به کودک می‌فهماند چه جنبه‌هایی برای بازی‌های جذاب و خنده‌دار دارد.
• 1 تا 3ساله‌ها: تعقیب پَر غوطه‌ور در هوا در این بازی پری را از بالا بیندازید و کودک را تشویق کنید تا آن را نگاه کند. در این حالت، تمرکز چشم‌ها روی حرکت پر تقویت می‌شود. پر را در محل‌های مختلف از ارتفاعات مختلف پایین بیندازید تا متوجه گردش هوا و تاثیر آن بر پرواز پر شود. می‌توانید حتی از کودک بخواهید با فوت کردن، آن را بالا نگه دارد. فایده این بازی افزایش تمرکز و قدرت و انعطاف عضلات چشم‌هاست.
• 3 تا 6 سال: ضربه با دست توپی را از شاخه درختی به کمک طناب در حالی که به اندازه قد کودک است، آویزان کنید، به نحوی که بتواند با دست به آن ضربه بزند. این بازی باعث افزایش تمرکز و هماهنگی چشم‌ها و دست می‌شود. کودک میزان جابجایی توپ را مشاهده می‌کند و متوجه می‌شود رابطه مستقیمی بین میزان جابجایی توپ و انرژی وارده به آن وجود دارد.
• 6 تا 12 سال: در مورد هر چیزی می‌توانی فکر کنی. در این سن دیگر به سراغ تقویت مغز می‌رویم. این بازی را می‌توان حتی در ترافیک خیابان هم انجام داد. به نوبت چیزی را انتخاب کنید تا طرف مقابل آن را حدس بزند مثلا می‌گویید فلان چیز در جنگل است، فلان چیز اسم یک هنرپیشه است یا... این باعث می‌شود کودک هر چه مثلا در مورد جنگل می‌داند، به یاد و به زبان بیاورد. این بازی به تمرکز طولانی نیاز دارد.
• نوجوان: 5 اتفاق خوب. وقتی 2 دوست همدیگر را می‌بینند، می‌توانند 5 اتفاق خوبی را که در روز برایشان افتاده بیان کنند یا والدین می‌توانند از نوجوان بخواهند آخر شب 5 اتفاق خوبی را که در طول روز رخ داده، بنویسد. در این صورت تمرکز روی اتفاق‌های روز زیاد می‌شود و نوجوان روی اتفاق‌های خوب زندگی و به احساس‌های ایجاد شده از آنها توجه می‌کند و درنهایت یاد می‌گیرد یک اتفاق را به کل روز تعمیم ندهد.
مثلا به کمک این بازی می‌فهمد بعد از یک انتقاد کوچک که باعث ناامیدی او شده، یک اتفاق خوب هم افتاده. درنهایت می‌تواند بخش‌های خوب زندگی را از میان اتفاق‌های دیگر جدا کند و بنویسد.کتاب‌هایی هم در بازار موجود است که می‌تواند به افزایش تمرکز کودک کمک کند. افزایش تمرکز چیزی جز افزایش توجه نیست. بهترین روش نیز برای افزایش توجه و تمرکز بازیها هستند.