نقد و بررسی کتاب «پستانداران ایران : گربه سانان»/ 





سبزپرس – گروه تشکل ها و رسانه؛ مهرناز خراسانچی*: کتاب پدیده ای است که از ابتدای ظهورش جایگزینی نداشته است. برای ارزیابی کتاب های مرجع ملاک هایی وجود دارد که فرد محقق را در انتخاب آن به عنوان منبع مورد نظر و قابل ارجاع کمک می کند. از اساسی ترین ملاک های ارزیابی یک کتاب مرجع به غیر از کیفیت ارائه (کیفیت کاغذ، نوع فونت، صحافی، وزن کتاب و...)، کیفیت محتوا و ساخت و پرداخت است. یعنی از آنجایی که این دست کتاب ها معمولا از ابتدا تا انتها خوانده نمی شوند و کتاب هایی هستند که نه برای مطالعه سراسر آن بلکه برای پاسخ یابی از بخش و یا بخش هایی از آن به استفاده درمی آیند و به کودک و نوجوان کمک می کنند تا به پرسش های گوناگون و در زمینه های مختلف دانش بشری پاسخ دهند و در واقع برای او روشن می کنند که اطلاعات مورد نیازش را چگونه و در کجا بیابد. پس چگونگی بازیابی مطالب و دسترس پذیری آنها از نکات بسیار مهم است.

به گزارش سبزپرس، برخی از ملاک های ارزشیابی کتاب های مرجع برای کودکان و نوجوانان از این قرارند :

کیفیت محتوا :

جوینده بتواند به آسانی پاسخ خود را بیابد.
مقدمه جامع و ساده ای در زمینه گستره کار، شیوه تنظیم و هرگونه اطلاعات مفید دیگر برای ارزیابی آسان اطلاعات مندرج در آن داشته باشد.
دامنه اطلاعاتی که در کتاب مرجع ارائه می شود باید به نسبت حجم آن و مخاطب هایی که از کتاب استفاده می کنند و کتاب برایشان تدوین می شود، تفاوت داشته باشد.
از ارجاعات به منظور ایجاد رابطه میان اجزاء و عناصر اطلاعات، تفهیم مفاهیم برابر یا همپایه، ارتباط میان اجزاء و کلیات (وبالعکس) و مانند آن استفاده می شود.

کیفیت ساخت و پرداخت :

ضمن جامعیت مطلب باید ساختی هنرمندانه و پرکشش داشته باشد تا خواننده نسبت به استفاده از آن ترغیب و تشویق شود.
در صورت استفاده از طرح ها و تصاویر مختلف برای ارائه اطلاعات، ضمن رعایت انتظام و انسجام ویژه کتاب‏های مرجع لطمه ای به صحت و دقت مطالب آن وارد نشود.
شیوه تنظیم آن به بیانی ساده و روشی آسان در مقدمه درج شود.
تنظیم کتاب های مرجع به هر شیوه ای که صورت گیرد نیاز به نمایه هایی دارد که کلید بازیابی اطلاعات در داخل کتاب محسوب می شود.
نحوه تنظیم نمایه ها و بازیابی اطلاعات از طریق آنها در مقدمه به روشی اسان همراه با مثال نوشته شود.
هماهنگی مطالب و نظم منطقی در نوشته ها و همچنین در ارائه اطلاعات از اهمیت ویژه برخوردار است.
ساخت و پرداخت (تهیه و تدوین) کتاب های مرجع باید توسط افراد مسئول و متخصص صورت گیرد.
شیوه تنظیم کتاب مرجع باید در مقدمه ذکر شود تا این پندار غلط که اطلاعات مورد نیاز یافت نمی شود، در ذهن خواننده (جوینده) ایجاد نشود. 
کتاب مرجع باید مشخص کند برای چه کسانی تدوین شده و به قصد ارائه چه نوع اطلاعاتی تنظیم شده است.

Click this bar to view the full image.

کیفیت زبان و بیان :

زبان و بیان باید صحیح، سلیس و روان، ساده و متناسب با توانایی های خوانندگان باشد.
شیوه نگارش با نوع کتاب مرجع تناسب داشته باشد.
قابلیت گروه های سنی خوانندگان به لحاظ میزان سادگی زبان و انتخاب شیوه نگارش دست کم گرفته نشود.

کیفیت تصویرها : 

با متن پیوندی منطقی داشته باشد.
قدرت خلاقیت کودکان و نوجوانان را برانگیزد.
به ایجاد مفهوم صحیح و دقیق از موضوع مورد بحث (مدخل) در ذهن خواننده کمک کند.
به درک آسان تر و بیان بهتر مطالب کمک کند.
مستند باشد.
ضمن برخورداری از کیفیت هنری باید از نظر بیان تصویری قوی باشد. 
تصاویر انسان و جانوران و طبیعت دقیق و واقعی باشند مگر بنا به ضرورت متنی که تغییراتی در فرم های واقعی صورت گیرد.

Click this bar to view the full image.

علاوه بر آنچه به عنوان ملاک های اصلی در ارزیابی یک منبع مرجع مطرح شد، باید گفت که داشتن نگاه به ایران و تالیف کتاب مرجعی که پاسخگوی سوالات بومی فرزندان این مرز و بوم باشد نیز از نکات بسیار مهم است؛ متاسفانه اکثر منابع موجود در بازار برای گروه های سنی "الف تا هـ" به صورت ترجمه بوده، در آن ها نگاه به ایران یا به چشم نمی خورد و یا به طور مختصر و ناقص است و بعضاً اشتباه دیده می شود.
با توجه به آنچه در بالا برای ارزیابی یک کتاب مرجع گفته شد به نقد و بررسی کتاب گربه سانان که نویسنده و مدیر اجرایی آن «علی گلشن» است، می پردازیم. جلد اول این کتاب از مجموعه کتاب‏های پستانداران ایران است که در سال 1389 توسط کانون پرورش فکری و به سرپرستی آقای حمیدرضا شاه آبادی منتشر شده است.
این کتاب، مرجع موضوعی و تالیفی است. در ابتدا فهرست مطالب آمده است سپس مقدمه مختصر که هدف از تهیه کتاب در آن ذکر شده به چشم می خورد و بعداز آن توضیح خوب و مناسبی درباره چگونگی استفاده از کتاب ذکر شده است. در این قسمت با استفاده از تصاویر صفحات مختلف نکات مهم و چگونگی بازیابی آنها به گونه ای توضیح داده شده که مخاطب نوجوان به راحتی از روند ذکر مطالب آگاهی پیدا می کند و با استفاده از این اگاهی به خوبی با کتاب ارتباط برقرار می کند. 
پس از آن در خصوص ویژگی های پستانداران، راسته های پستانداران امروزی آمده و پستانداران ایرانی مطالب مختصری آمده و در نهایت برای گربه سانان به صورت خاص شرح کوتاهی داده است.
از آنجایی که تمرکز این کتاب بر گربه سانان ایرانی است. این گربه سانان را به دو دسته وحشی و اهلی تقسیم کرده است. در ذیل نام هر حیوان، نام علمی، راسته، خانواده، پراکندگی در ایران و جهان، زیستگاه، اندازه، طول عمر و وضعیت زیستی آن را در یک صفحه همراه با عکس و پراکندگی در نقشه ایران آورده است.
سپس درباره ویژگی های ظاهری، تغذیه و شکار، توله ها، تولید مثل، زیرگونه ها، محل زندگی، عادات و رفتار اجتماعی و تهدیدهای هر حیوان اطلاعات جامعی نوشته شده است.
بعد از این توضیحات، وجود این حیوان در ادبیات، تاریخ هنر و فرهنگ عامه مورد توجه و توضیح قرار گرفته و برای هر یک هم از تصاویر منابع مربوطه نمونه ای آورده است. 
در قسمت گربه سانان وحشی اطلاعات مفصلی که در بالا ذکر شد راجع به ببر ایرانی، شیر ایرانی، پلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی، سیاه گوش، کارکان، گربه جنگلی، گربه وحشی، گربه پالاس و گربه شنی آورده شده است. در قسمت گربه سانان اهلی نیز همین توضیحات درباره گربه اهلی و خانگی ایرانی ذکر شده است. در انتهای کتاب نیز علاوه بر صفحه عنوان، مقدمه و نمایه به انگلیسی، واژه نامه، نمایه و کتابشناسی خوبی وجود دارد که می‏تواند راهنمای مناسبی برای مخاطب باشد. 
با انطباق ملاک های ارزیابی منابع مرجع با این کتاب می توان گفت که کتاب دارای مقدمه و راهنمای استفاده است که در بازیابی اطلاعات نقش موثری دارد، دامنه اطلاعات کاملا با جامعه مخاطب هماهنگی داشته و در تمام کتاب یکدستی دامنه اطلاعات رعایت شده است. 

Click this bar to view the full image.

در ارائه مطالب و استفاده از تصاویر صحت و دقت لازم رعایت شده و در کتاب ساخت و پرداخت کشش و جذابیت لازم را داراست. نظم و یکدستی در مورد اطلاعات تمام حیوانات دیده می‏شود که کار بازیابی را ساده می‏کند. روانی متن، زبان و بیان اثر برای گروه سنی مخاطب مناسب است. 
در قسمت واژه نامه در واقع در ذیل هر واژه توضیح مختصری از آن را آورده است و ترتیب آن الفبایی است نمایه کتاب نیز به صورت الفبایی و شامل کلید واژه های مهمی است که گستردگی این نمایه به مخاطب در بازیابی اطلاعات کمک قابل توجهی می کند.
عکس های تمام رنگی بسیار زیبای کتاب علاوه بر اینکه برای مخاطب بسیار جذاب است و در درک متن کمک قابل توجهی است؛ این کتاب را در نوع خود بی نظیر کرده است. در مجموع داشتن مقدمه خوب، واژه نامه، نمایه و کتابشناسی -ارتباط متن و تصاویر- نگاه کاملا ایرانی و توجه به گونه‏های ایرانی از نکات بسیار خوب این کتاب است. در انتهای کتاب نیز تصاویر عکاسانی که در تهیه عکس های زیبای این کتاب همکاری داشته‏اند دیده می‏شود.

* رئیس کتابخانه حسینیه ارشاد