سبزپرس – گروه محیط طبیعی؛ احسان مصطفی زاده: نسيمی که در یکی از شمال شرقی ترین قسمت های این کشور پهناور و عزیزمان می وزد، بوي ناخوشی مي دهد و خبري از بوي باران، بوي سبزه، بوي خاک هم نيست. اينجا از دشت ها و زمين هاي پاک و سرسبز هم نشانی یافت نمی شود. اينجا اصلا بهار و تابستان و پاییز و زمستان یک بو دارد! اينجا همه چيز بوي مرگ مي دهد. بوي سرطان، بوی وبا و حصبه و هزاران بيماري لاعلاج.... در اينجا بايد قرباني شدن سلامت را نگريست و نگران بی توجهی ها بود. اينجا «کشف رود» است با همه بوي تعفني که از يک رودخانه مملو از فاضلاب مي توان انتظار داشت.

کشف رود، در میان دره کشف رود خراسان رضوی جاری است. این رودخانه از مشرق به شهر قوچان و از کوه‌های هزار مسجد و بینالود سرچشمه می‌گیرد. طول رودخانه کشف رود ۲۹۰ کیلومتر است و پس از ادامه مسیر، در محل پل خاتون سرخس، به رودخانه هریرود می‌پیوندد و از آنجا به بعد، رودخانه تجن نام گرفته و به سمت ترکمنستان ادامه می‌یابد و در ریگزارهای ترکمنستان فرو می‌رود. حوضه كشف‌رود به اذعان اوراق خاك‌گرفته تاريخي، مهم‌ترين عاملي بوده كه در طول تاريخ در شكل گرفتن محل سكونت كنوني مشهد موثر بوده است. 
اما كشف‌رود كه امروز براي مشهدي‌ها با سبزي‌هاي آلوده‌اش شناخته مي‌‌شود، روزگاري رگ حيات اين شهر بوده است. يعني صدها هكتار اراضي كشاورزي مشهد و چندين شهر بزرگ ديگر خراسان از آب آن سيراب مي‌‌شده‌اند. البته اوضاع هميشه بر وفق مراد اين رودخانه نماند و با گذشت روزگار و ساخت مراكز صنعتي، واحدهاي قاليشويي، پوست و چرم و... -كه فاضلاب‌شان به اين رودخانه مي‌‌ريخت- و البته تانكرهاي كوچك و بزرگي كه از شهر براي اين حوضه آبي، فاضلاب خانگي سوغات مي‌آوردند، رودخانه كشف‌رود به «فاضلاب‌خانه» تبديل شد تا اين ميراث دوهزار ساله ظرف 15 سال از پاي درآيد. در اينجا بايد نظاره گر فاضلاب متعفن جاري در کنار مزارع شخم خورده و بعضا در حال بهره برداري بود و با افسوس، وعده و وعيدهاي مسئولان را مرور کرد.
داستان «سبزي هاي آلوده کشف رود» عبارت جديدي براي مخاطبان این موضوع نيست، اين ماجراي اسفناک به يکي از زخم هاي کهنه محیط زیست تبديل شده است و معلوم نيست چرا پس از گذشت چندین سال هنوز اقدام جدی و دائمی برای معدوم سازي مزارع سبزيجات آلوده کشف رود و اجراي شبکه جمع آوري فاضلاب صورت نگرفته است.
هر چند طي چند سال اخير مسئولان، وعده هاي رنگارنگي را براي مقابله با سبزي هاي آلوده مطرح کردند اما با شروع سال ۹۰ و شواهد منطقه پرچالش کشف رود، بار ديگر ثابت شد که برخي مسئولان يا نمي توانند و يا نمي خواهند پرونده ماجراي سبزي هاي آلوده کشف رود را براي هميشه ببندند و در اين ميان معلوم  نيست چه کسي پاسخگوي پيشامدهاي احتمالي مصرف سبزي هاي آلوده در آينده خواهد بود و در آن زمان چه کساني پاسخگوي مردم خواهند بود؟
 
تولد 6 سالگیِ فاجعه 
از سال‌هاي ابتدايي دهه 80 بود كه توجه رسانه‌ها با هشدارهاي پراكنده مسوولان بهداشتي مشهد به آلودگي‌هاي محصولات مزارعي جلب شد كه صاحبانش به دليل كمبود منابع آبي، آنها را با فاضلاب آبياري مي‌‌كردند. اين محصولات عمدتا صيفي‌جات و سبزيجاتي بودند كه مخلفات سفره مشهدي‌ها را تشكيل مي‌‌دادند. 
اما قریب به 6 سال پیش در همین روزهای مهر سال 1385 بود که «سبزي هاي آلوده کشف رود» رسانه ایی شد. کارشناسان بهداشت اين محصولات را خطرناک و بيماري زا توصيف کردند. آن روز ها برخی از مسئولین درباره نگراني ها و بايدهاي رفع اين معضل سخن گفته بودند و حتي اين جرايم را از سرقت مسلحانه خطرناک تر توصيف کردند.
آن روزها یک مقام مسئول در اظهارنظری گفت: «هفت نوع فاضلاب آلاينده مختلف به كشف‌رود وارد مي‌‌شود و آبياري زمين‌هاي كشاورزي هم با همين فاضلاب انجام مي‌‌شود.»
به بيان اين مقام مسوول، فاضلاب خالصي كه در بستر اين رودخانه جاري بوده، آلوده‌ترين نوع آب محسوب مي‌‌شود؛ «فاضلاب صنعتي حاصل از فعاليت‌هاي شهرك صنعتي توس از تصفيه‌خانه پركندآباد، فاضلاب صنعتي واحدهاي آبكاري منطقه دهرود، صنايع پوست و چرم همت‌آباد و واحدهاي قاليشويي منطقه التيمور، فاضلاب خانگي تصفيه‌خانه اولنگ و پركندآباد، زه‌آب‌هاي كشاورزي حاوي سموم و كودهاي شيميايي و فاضلاب‌هاي تصفيه‌نشده مناطق مختلف مشهد از جمله آلودگي‌هايي است كه به طور غيرقانوني در بستر اين رود تخليه مي‌‌شود. كشاورزان منطقه التيمور، دهرود و همت‌آباد از اين فاضلاب خام براي آبياري زمين‌هاي كشاورزي استفاده مي‌‌كنند و محصولات كشاورزي حاصل از اين شيوه نادرست آبياري در نهايت وارد بازار مصرف به خصوص مشهد مي‌‌شود.»
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس گفت: مصرف سبزي هاي آلوده کشف رود سرطان زاست و به شهروندان هشدار مي دهم از محصولات کشاورزي دشت شمالي مشهد استفاده نکنند.
این موضوع شاید فاجعه آمیزترین موضوع بهداشتی و زیست محیطی را در طول تاریخ برای مشهد و شاید هم شرق کشور رقم و زد و حالا بعد از 6 سال این قضیه همچنان ادامه دارد و تاسف و شرمساری را برای مسولین مربوط به ارمغان دارد.
 
فاجعه کشف رود و 8 نهاد متولی
اگر به دو ماده قانوني لازم الاجرا از جمله ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامي و ماده ۱۴ قانون مواد خوردني و آشاميدني نگاهی بیندازیم، خواهیم دید که به استناد آنها دادستان مي تواند دستور معدوم کردن مواد آلوده و جريمه متخلفان را صادر کند. 
پس از گزارش ها و خبرهایی که رسانه های گروهی منتشر کردند، شش نهاد و سازمان مرتبط با صدور اطلاعيه و درج آگهي در روزنامه ها به کشاورزان حاشيه کشف رود اخطار دادند. دادسراي عمومي و انقلاب شهرستان مشهد، دانشگاه علوم پزشکي ومرکز بهداشت استان اداره کل محيط زيست، سازمان جهاد کشاورزي، شرکت آب وفاضلاب مشهد و شرکت آب منطقه اي خراسان رضوي در اين اطلاعيه مشترک به مالکان و کشاورزان حاشيه کشف رود و سرشاخه هاي فرعي آن اخطار داده و تاکيد کردند: «استفاده غيرمجاز از فاضلاب خام جاري در کشف رود و سرشاخه هاي ورودي به آن حاوي مواد شيميايي و ميکروبي است و براي مصارف کشاورزي ممنوع مي باشد.»
البته سوابقی وجود دارد که نشان می دهد از سال ۱۳۸5 مرکز بهداشت شماره ۲ شهرستان مشهد در حوزه مراکز بهداشتي درماني نوده وروستاهاي پرکندآباد و کوشک مهدي به تعدادي از افراد سودجو (۳۰ نفر کشاورز) که اقدام به آبياري مزارع با فاضلاب و پساب مي کردند اخطار داده و آنان را به مقام قضايي ارجاع داده است که با جريمه هاي ناچيز به کار خود ادامه مي دهند. نتايج رسيدگي به پرونده ها در آذرماه ۸۵ حکايت از تبرئه و منع تعقيب ۹ نفر، جريمه ۲۰۰ هزار ريالي تا دو ميليونی براي هشت نفر و حبس هاي چهارماهه و ۹۱ روزه تعزيري براي سه نفر دارد.
معاون آب منطقه اي استان خراسان رضوی هم مي گويد «تعداد زيادي از موتور پمپ ها و تلمبه هاي متخلفان را جمع کرده ايم ولي اين ها کافي نيست». وي گفته بود مسئولان مرتبط نسبت به معرفي افراد خاطي به مقام قضايي کوتاهي کرده اند. او از کاشت محصولات غيرمثمر مثل «صنوبر» به عنوان راه حل مياني براي عبور از مشکل ياد مي کند و راهکار کوتاه مدت را «اقدامات انتظامي و قضايي» مي داند.
مدير گروه بهداشت محيط و حرفه اي مرکز بهداشت خراسان رضوی، آن روزها هم اعلام کرده بود «ما امکانات و هزينه هاي کافي براي آزمايش سبزي هاي توليدي در کشف رود را نداريم، بارها اعلام کرده ايم آبياري مزارع با فاضلاب ممنوع و جرم است ولي از ما آزمايش مي خواهند و قرار است چند نمونه سبزي و صيفي را آزمايش کنيم.» او گفته بود «برخوردهايي که تا به حال انجام شده و قوانين مرتبط به اندازه کافي بازدارنده نبوده و منطق دستگاه قضايي مبني بر آزمايش محصولات را قبول نداريم.»
اما معاون قضايي رئيس کل دادگستري استان هم در همان روزها توپ نظارت را به زمين مرکز بهداشت مي اندازد و مي گويد: متولي اصلي نظارت بر بهداشت عمومي مرکز بهداشت استان است. او گفته بود: دادستاني براي معدوم کردن سبزي ها و صيفي جات نيازمند نظريه کارشناسي است که تا به حال دستگاه هاي ذي ربط نظري به ما ارائه نکرده اند. 
آزمايش سبزي هاي مزارع حاشيه کشف رود که قرار بود توسط مرکز بهداشت استان انجام شود منتفی شد. مسولان مرکز بهداشت اعلام کردند «بر اثر فشار مسئولان مجبور شديم مسئوليت آزمايش سبزي هاي آلوده را به عهده بگيريم اما امکانات آزمايشگاهي ما براي انجام اين کار کافي نيست.»
 موضوع آلودگي بيش از حد پساب خروجي تصفيه خانه هاي شمال غرب مشهد و آبياري مزارع با اين پساب که مورد توجه افکار عمومي قرار گرفت سبب شد بازرسي استان خراسان رضوي به عنوان هفتمین ارگان وارد این داستان شود و مدیرکل آن از نزديک بازديدهايي از محل انجام دهد و دستوراتي را براي رفع اشکالات صادر کند. 
اينجا بود که پاي شرکت شهرک هاي صنعتي هم به عنوان هشتمین نهاد به ميان کشيده شد و آنها بايد سامانه پيش تصفيه در صنايع و تصفيه خانه در شهرک هاي صنعتي توس ۱و ۲ را عملياتي می کردند. مسئولان آب و فاضلاب مشهد از پي گيري و رفع مشکلات تصفيه خانه هاي مشهد خبر داده و اعلام کردند: «بر اساس تصميمات جلسه شوراي تامين شهرستان مشهد، عمليات قطع انشعابات فاضلاب منابع آلاينده شهرک صنعتي توس در حال انجام است.»
یکی از معاونان استاندار خراسان رضوي هم اعلام کرد: طرح مديريت فاضلاب و پساب کشف رود هيچ مشکل اعتباري ندارد و در فرآيند اجراي طرح مذکور هيچ عذر و کوتاهي از هيچ دستگاهي پذيرفته نيست. آن روز جزئيات طرح مديريت فاضلاب و پساب جاري در کشف رود و برنامه هاي کوتاه، ميان و بلندمدت متوليان اعلام شد. قرار بود از کاشت سبزي هاي آلوده جلوگيري و با مشاهده هر کشت با فاضلاب عمليات معدوم سازي و تخريب آن انجام شود.
 
آمادگی برخورد با متخلفان 
مدير کل بازرسي استان خراسان رضوي پس از ورود به این ماجرا اعلام کرد: «مرکز بهداشت ۸۰ سبزي کار متخلف را به دادگاه معرفي کرده است. حتي براي تسريع به اجراي پروژه جمع آوري فاضلاب مشهد نامه اي را به استاندار نوشته و درخواست تامين اعتبار بيشتر براي شرکت آبفا کرده ايم.»
دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز اطلاعیه ای صادر کرد که نظر معاون بهداشتي دانشگاه مبني بر مضر بودن صيفي جات و سبزي جات آبياري شده با فاضلاب براي انسان و دام به دادستان مشهد اعلام شده و مصوبات کارگروه تخصصي سلامت و امنيت غذايي استان به رياست استانداردر حال پي گيري است. 
با اين تفاسير گروه نجات کشف رود متشکل از چندين گروه مردم نهاد دوست دار محيط زيست هم به صورت مکاتبه اي از ابتداي سال ۸۸ پي گير اين موضوع شده و تاکنون ده ها نامه به استاندارو مسئولان مرتبط ارسال کرده اند. در يکي از نامه هاي اين گروه ها آمده است: «مشاهدات عيني نشان مي دهد هنوز هم براي رفع معضل کشف رود برنامه ريزي ها از سطوح کلان گرفته تا جزء اجرايي نشده و اقدام ها اثر بخش نبوده است و علي رغم قول همه مسئولان در سايه تساهل و تسامح مديران، همچنان مردم شهر از سبزيجات و صيفي جات آلوده کشف رود استفاده مي کنند.»
اما معاون ريس‌جمهور و رييس سازمان محيط‌زيست كشور هم كه پيش از اين كرسي استانداري استان خراسان رضوي را در اختيار داشت و در زمان تصدي‌اش نتوانسته بود رضايت مشهدي‌ها را در برخورد با اين پرونده جلب كند، ماجرا را جدي‌تر كرد. او در جمع خبرنگاران مشهدي گفته بود: «براساس مصوبه شوراي‌عالي برنامه‌ريزي كشور، هيچ‌گونه كشتي با فاضلاب در كشف‌رود انجام نخواهد شد و با متخلفان به شدت برخورد خواهد شد.»
 
تخریب نمادین مزارع سبزی!
آخرین روزهای سال 88  دادستان مشهد دوباره با استناد به ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامي اعلام کرد «به شرط تاييد زيان بار بودن صيفي جات کشف رود توسط مسئولان بهداشتي» آمادگي دارد تا کليه توليدات کشاورزي و صيفي جات آبياري شده با فاضلاب را در محل معدوم کند. در سال ۸۹ هم حکايت کشف رود جدي تر دنبال شد و در يکي از روزهاي فروردين ماه  قرارشد با حضور مسئولان قضايي و انتظامي و آب منطقه عمليات معدوم کردن مزارع و سبزي ها انجام شود. 
آن روز فرا رسید ولي عمليات به مسدود کردن چند نهر و مجراي ورود فاضلاب خام به مزارع محدود شد و معدوم کردن سبزي هاي آلوده عملي نشد و البته سلامت مردم همچنان بازيچه غفلت مسئولان شد. 
فرماندار مشهد در جريان بازديد از مزارع سبزي و صيفي حاشيه کشف رود اعلام کرد: «سلامت مردم را نمي توان فداي منافع يا حتي زندگي کسي کرد.» جالب است که رئيس مرکز بهداشت استان نيز سال گذشته قول داده بود که «سبزي هاي آلوده کشف رود وارد بازار نشود.» وعده اي که هيچ گاه عملي نشد و همین سبزی ها در بازار مشهد به فروش رسید و در سر سفره این هموطنان عزیز نیز مصرف شد.
جالب اینجاست که تخريب نمادين مزارع سبزي و صيفي نيز که با حکم قضایی و با سروصداي فراواني انجام شد، تنها در چند منطقه محدود و بعضا ناقص انجام گرفت تا صداي نمايندگان مردم مشهد هم درآيد. نماينده مردم مشهد گفته بود «گرفتن يقه کشاورزان ساده ترين و بدترين راه برخورد با مشکلات است، هم شهرداري و هم آبفا به وظايف خود عمل نکرده اند.» آنجا هم عده اي توپ به زمين شهرداري مي اندازند و مي گويند آبفا متولي جمع آوري فاضلاب شهري است و سردرآوردن فاضلاب خانگي به حاشيه شهر متوجه شهرداري است.
هر چند سال گذشته تخريب مزارع آلوده حاشيه کشف رود نتوانست به اندازه کافي اذهان عمومي جامعه را آرام کند اما با اين حال فرماندار مشهد (و مسئول پيگيري ماجراي کشف رود) مدعي است که در صورت نياز، تخريب مزارع آلوده کشف رود در سال ۹۰ نيز ادامه مي يابد و در اين راه بيکاري و يا گرسنگي تعدادي از کشاورزان مهم نيست، چون سلامت مردم اولويت دارد.
او مي گويد: معمولا زماني از فاضلاب براي آبياري مزارع استفاده مي شود که هوا گرم و آب چاه کم شده باشد.
وي ادامه مي دهد: سبزي کاري جرم نيست، اما به کساني که سبزي ها را با آب فاضلاب آبياري مي کنند، هشدار مي دهيم که سلامت مردم را فداي منافع آن ها نمي کنيم.
وی تصريح مي کند: «سال گذشته با تخريب مزارع سبزي به کشاورزان ثابت کرديم که عزم ما براي برخورد جدي با متخلفان جزم شده است و اگر امسال موردي از آبياري مزارع با فاضلاب به ما اطلاع داده شود، برخورد جدي مي کنيم.» صحبت هايي که با اوضاع کنوني دلگرم کننده به نظر مي رسد اما آيا واقعا مي توانيم به تحقق آن ها خوشبين باشيم؟
بعد از همه اين كشمكش‌ها و پس از انجام چهار مرحله تخريب نصفه و نیمه و بعضا غیرکاربردی، با نزديك شدن فصل سرما موضوع اراضي كشف‌رود و ساماندهي آنها به خواب زمستاني رفت. سال 90 هم كه از راه رسيد، كشت و كار در اين مزارع از سر گرفته شد تا آنهايي كه نان‌شان از ريختن فاضلاب پاي سبزي سفره مشهدي‌ها تامين مي‌‌شود، نشان دهند كه برخوردها، تهديدها و وعده‌هاي مسوولان را جدي نگرفته‌اند. البته چندی پیش دوباره سر و كله لودرها در این منطقه پيدا شد تا چند زمين ديگر را به صورت نمادين زير و رو كنند و در همهمه صداي چرخ‌هايشان بتوان سكوت كرد و نتيجه گرفت كه اين كار هم نتوانسته پرونده كشف‌رود را ببندد. 
البته فرماندار مشهد نمادين خوانده شدن اقدامات صورت‌گرفته براي كشف‌رود را رد كرده و با صراحت مي‌گويد: اگر كارمان نمادين و نمايشي بود، تخريب پنج هكتار را به رقم 500 مي‌رسانديم و با فيلم و عكس آن را در رسانه‌ها منتشر مي‌كرديم.
 
لایروبی و کشت جایگزین 
مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی نیز اعلام کرده است: در راستای آزادسازی حاشیه کشف رود و با حمایت های موثر قضایی و فرماندار مشهد، قرار شد حد فاصل اولنگ تا پرکندآباد لایروبی شود.
وی افزود: قرار است فعلا ۶۰ مترمربع از حاشیه کشف رود لایروبی شود (از هر طرف رودخانه ۳۰متر) و این منطقه آزاد شده برای عبور سیلاب و احداث پارک خطی توسط شهرداری در نظر گرفته شده است.
وی ادامه داد: حمایت های موثر قضایی موجب شد تا روند لایروبی آغاز شده با سرعت مناسبی پیش برود و با توجه به اهداف تعیین شده، شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی تمام تلاشش را برای انجام تکلیف قانونی اش به کار می گیرد.
«کشت جايگزين» هم عنوان بخشي از طرحي بود كه مسوولان در پرونده كشف‌رود بارها تكرار كردند. اما اين اصطلاح خودش به بخشي از حاشيه‌هاي اين موضوع بدل شد. طبق اطلاعات موجود، سابقه كاشت صنوبر در استان خراسان رضوي به سال ۸۴ باز مي‌‌گردد.
اين طرح در آن زمان به منظور كاهش قطع درختان جنگل‌هاي شمال مدنظر قرار گرفت و طي سال‌هاي ۸۴ تا ۸۸ به ترتيب حدود ۱۰، ۸۰، ۱۴۰، ۲۵۰ و ۵۰۰ هكتار صنوبر در استان كاشته شد و ۶۰ درصد اين صنوبركاري‌ها در شهرستان مشهد بود. 
از سال ۸۷ كه معضل كشف‌رود مطرح شد، پيشنهاد شد كه صنوبركاري در حاشيه كشف‌رود به عنوان «كشت جايگزين» سبزي‌هاي آلوده در نظر گرفته شود، زيرا هم سريع رشد مي‌‌كند و هم جاذب آلاينده‌هاي سنگين است و نقش تصفيه‌كننده دارد. البته از همان زمان نيز اختلاف‌نظرهايي در اين‌باره وجود داشت؛ از جمله اينكه سازمان جهاد كشاورزي كشت صنوبر در حاشيه كشف‌رود را به دليل اينكه با فاضلاب آبياري مي‌‌شد، تاييد نمي‌‌كرد و نمي‌‌كند.
اين میان بعضي كشاورزان آستين بالا زدند و به اميد آنكه كشت‌شان به بار بنشيند، اقدام به كاشت صنوبر كردند. صنوبرهايي كه هزينه حمايت از آنها تنها در «وعده‌هاي مسوولان» نمود يافت و فاضلاب هم قرار بود منبع رشد اين كشت جايگزين شود، مسير زمین های کشت سبزي‌ و صيفي را پیش گرفت شد كه غيرقانوني كشت و آبياري مي‌‌شدند.
 
حکایت همچنان باقی است
مدت هاست که قرار است در کوتاه مدت از کشت صيفي جات در اراضي کشف رود جلوگيري و کشت صنوبر جايگزين آن شود اما بعد از اين همه سال هنوز شاهد کشت صيفي جات در اراضي حاشيه کشف رود توسط آبياري فاضلاب هستيم. از طرف ديگر هنوز کشت صنوبر به آن صورت که شايسته است، عملياتي نشده گاهي همين مقدار صنوبر کاشته شده هم بهانه اي براي آبياري صيفي جات از سوي کشاورزان است.
سال 90 هم از نیمه گذشت و داستان غم انگیز آبیاری سبزی و صیفی های حاشیه کشف رود با فاضلاب همچنان با تمام تلاش های صورت گرفته و سهل انگاری های انجام شده همچنان باقی است.