دنیای اقتصاد: نهاد مطالعاتی وابسته به مدیریت شهری تهران تحقیقی متفاوت از آنچه تاكنون درباره «زلزله ‌احتمالی» صورت گرفته، انجام داده كه نتایج آن علاوه بر اینكه اطلاعات جدیدی از نحوه وقوع زلزله در پایتخت را ارائه می‌كند، مختصات آسیب‌هایی كه تحت تاثیر فعالیت‌ گسل‌ها، متوجه تهران می‌شود را نیز مشخص كرده است.

مركز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در این تحقیق كه با همكاری یك دانشگاه معتبر داخلی به سرانجام رسیده، اگر چه درباره زمان یا سناریو‌هایی كه برخی دستگاه‌های متولی زلزله از لحظه وقوع زلزله ‌بزرگ اعلام می‌كنند، صحبتی به میان نیاورده، اما از بین 65 گسل موجود در تهران، 4 گروه از خطرناك‌ترین گسل‌ها را شناسایی و جزئیات زلزله‌هایی كه می‌تواند بر اثر حركت آنها در پایتخت اتفاق بیفتد را تشریح كرده است.

تهران در این تحقیق «شهر مستعد زلزله» معرفی شده به طوری كه توسط گسل‌های اصلی، شمال و جنوب و شرق تا غرب شهر احاطه‌ شده و در صورت فعال شدن یكی از آنها، زلزله‌ای به بزرگی 7 تا 9 ریشتر پایتخت را فرا می‌گیرد.

در این گزارش - برخلاف تصور رایج كه نیمه شمالی پایتخت را امن‌تر از نیمه‌ جنوبی می‌داند- برای شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس زمین، خطر زمین‌لغزش مطرح است و نواحی جنوبی نیز با چالش ناپایداری ساختمان‌ها روبه‌رو است.

طبق پیش‌بینی‌های مركز مطالعات، با وقوع زلزله‌بزرگ در تهران چنانچه منشاء آن یكی از گسل‌های ری، شمال تهران یا مشاء باشد در بدترین حالت ممكن به ترتیب حدود 55 درصد، 36 درصد و 10 درصد از ساختمان‌های شهر تخریب می‌شوند كه میزان تلفات انسانی ناشی از فروریختن‌ها نیز حداكثر معادل 6 درصد جمعیت ساكن خواهد بود. در گزارش منتشر شده از سوی مركز مطالعات شهر تهران 20 راهكار برای كاهش اثرات زلزله از جمله ممنوعیت ساخت‌وساز در حریم اول گسل‌ها، كاهش تراكم جمعیت در مناطق متراكم و همچنین استفاده از محیط‌های باز برای مراكز امداد توصیه شده است.

فصل ششم از گزارشی كه مركز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران با عنوان «وضعیت محیط‌ زیست شهر تهران» اخیرا منتشر كرده –تحقیق در فاصله سال‌های 77 تا 86 انجام گرفته است- به بلایای طبیعی اختصاص دارد كه جزئیات مربوط به زلزله احتمالی –به شرح زیر- در آن آمده است.

موقعیت

شهر تهران كانون تصمیم‌گیری كشور و مركز تجمع بیشترین امكانات در زمینه‌های اقتصادی، اداری و سیاسی كشور محسوب می‌شود و یكی از نواحی مستعد بلایای طبیعی به شمار می‌آید. در این میان زلزله به عنوان یكی از مخرب‌ترین بلایای طبیعی در صورت وقوع و متعاقبا زمین‌لغزش، سبب تلفات و خسارات جانی و مالی زیادی می‌شود.

از سوی دیگر ساخت‌وسازهای غیراستاندارد و فشارهای ناشی از این سازه‌ها زمینه را برای آثار این بلایا دو چندان كرده است. استان تهران دارای بیش از 65 گسل در سه رده بیش از 10 كیلومتر، كمتر از 10 كیلومتر و بیش از 2 كیلومتر و زیر دو كیلومتر است. خطر بیشتر این گسل‌ها متوجه شهر تهران بوده و در صورت وقوع می‌توانند بیشترین خسارات و تلفات مالی و جانی را بر این گستره شهری تحمیل كنند. از میان این گسل‌ها، گسل‌های زیر بیشترین خطر را به لحاظ آسیب‌پذیری شهر تهران دارند.

پیش‌بینی مشخصات زلزله

شدت و مدت زلزله برحسب ویژگی‌های گسل‌های موجود در مناطق متفاوت است، لذا خصوصیاتی نظیر طول و پهنای گسل و نیز میزان نیروهای وارده در گسل‌ها تعیین‌كننده مشخصات فعالیت‌های لرزه‌ای در مناطق مختلف است.

بر این اساس، در صورت فعال شدن گسل ری، در مناطق جنوبی شهر تهران شدت زلزله 9 و در مناطق شمالی، شدت زلزله بین 7 تا 8 خواهد بود. در صورت فعالیت گسل شمال تهران، شدت زلزله در بخش شمالی شهر به 9 و در بخش جنوبی آن به 7 می‌رسد. این در حالی است كه بخش بزرگی از شهر شاهد شدت زلزله‌ای به بزرگی 8 خواهد بود. در مدل گسل مشاء، بخش عمده شهر تهران زلزله‌ای با شدت 7 را احساس خواهد كرد. در مدل شناور (مربوط به گسل پنهان) نیز بخش اعظم شهر، شدت زلزله به بزرگی 8 و بخش‌هایی نیز شدت زلزله 9 را تجربه خواهند كرد.

به هنگام وقوع زلزله بیشترین آسیب متوجه بافت‌های فرسوده (نامقاوم) و واحدهای ناپایدار به لحاظ زمین شناختی می‌شود. در محاسبه میزان مرگ و میر مناطق از فاكتورهای مختلفی چون نوع مصالح، تراكم جمعیتی، شدت‌های لرزه‌ای، سرعت و كیفیت عملیات نجات و غیره استفاده می‌شود. در مطالعات صورت گرفته توسط جایكا، تلفات انسانی فقط شامل تلفات ناشی از فرو ریختن ساختمان است و دیگر عوامل همچون آتش‌سوزی، لغزش زمین، سنگ‌ریزش و غیره در آن لحاظ نشده است. همچنین تلفات ناشی از عوامل ثانویه مانند شیوع بیماری‌ها در اردوگاه‌ها و پناهگاه‌ها و غیره در این مقوله قرار نمی‌گیرد.

در این مطالعات تعداد تلفات به تفكیك روز و شب و همچنین به تفكیك میزان فعالیت‌های اضطراری امدادرسانی برآورد شده است. تلفات انسانی ناشی از فعالیت گسل‌های شهر تهران در وضعیت شب و بدون امدادرسانی مطلوب (بدترین‌وضعیت) در زیربخش‌های زیر بررسی می‌شود.

گسل ری

بیشترین تلفات انسانی در صورت فعالیت این گسل رخ خواهد داد، به گونه‌ای كه پیش‌بینی شده است حدود 6 درصد كل جمعیت شهر تهران جان خود را از دست بدهند. این در حالی است كه نسبت تلفات انسانی در بخش شمالی شهر یعنی مناطق 1 تا 5 در حدود 2 درصد خواهد بود. گسل ری مهم‌ترین گسل‌ دشت جنوبی تهران است و در دو طرف فرونشست ری گسترده شده ‌است.

گسل شمال تهران

در صورت فعال شدن این گسل و در بدترین حالت حدود 2 درصد جمعیت تهران از بین می‌رود. نسبت تلفات در بخش شمالی شهر، در مناطق 1 تا 5 حدود 3 درصد و در مناطق جنوبی شهر به حدود یك درصد خواهد رسید. گسل شمال تهران با طول 35 كیلومتر از كن در غرب تا لشگرك در شرق امتداد یافته است كه چندین گسل پیوستگی آن را به هم زده است.

گسل مشاء

نسبت تلفات انسانی در صورت فعالیت این گسل از 3/0 درصد جمعیت تهران تجاوز نخواهد كرد. البته در منطقه 12 تلفات انسانی وسیع‌تر و در حدود 7/1 درصد جمعیت این منطقه پیش‌بینی می‌شود. این وضعیت همچنان كه ذكر شد عمدتا ناشی از آسیب‌پذیری ساختمان‌های این منطقه و عدم امكان امدادرسانی مطلوب است. گسل مشاء یكی از مهم‌ترین گسل‌های البرز مركزی واقع در شمال استان تهران است. شیب این گسل بین 35 تا 70 درجه متغیر است.

گسل پنهان

تلفات انسانی ناشی از فعالیت گسل پنهان مشابه گسل مشاء است. گسل‌های پنهان تمامی گسل‌هایی است كه در زیر لایه‌های رسوبی شهر تهران قرار دارند و شناسایی نشده‌اند.

پیش‌بینی تخریب ساختمان ناشی از زلزله

میزان خسارت ساختمان‌ها از ارتباط بین شدت لرزه‌ای و نسبت خسارت ساختمان‌ها برآورد می‌شود. این میزان با محاسبه نوع سازه‌های به كار رفته در ساختمان‌ها و شدت فعالیت‌های لرزه‌ای ناشی از گسل‌ها برآورد می‌شود. برآورد خرابی ساختمان‌ها در چهار گسل اصلی به شرح زیر است: فعال شدن گسل ری باعث تخریب حدود 55 درصد ساختمان‌های تهران خواهد شد.

بیشترین تخریب ساختمان‌ها در منطقه 15 رخ خواهد داد كه البته به جهت تراكم بالای ساختمان‌ها در این منطقه تعداد ساختمان‌های تخریب شده نیز بیشترین است. نسبت تخریب در مناطق 11، 12، 16 تا 20 خیلی بالا است. علت این نسبت بالا وجود شمار زیاد ساختمان‌های آسیب‌پذیر و بالا بودن شدت فعالیت‌های لرزه‌ای در این مناطق است. نسبت تخریب در مناطق 1 تا 5 واقع در بخش‌های شمالی تهران حدود 30 درصد است.

همچنین نسبت ساختمان‌های تخریب شده ناشی از فعالیت گسل شمال تهران بالغ بر 36 درصد ساختمان‌های شهر تهران خواهد بود. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 حدود 50 درصد و در قسمت‌های جنوبی شهر كمتر از 30 درصد برآورد شده است. در صورت فعال شدن گسل مشاء به جز منطقه 12 كه 30 درصد ساختمان‌های آن فرو خواهند ریخت، در دیگر مناطق نسبت ساختمان‌های تخریب شده به كل ساختمان‌ها تقریبا 10 درصد است.

شمال شهر مستعد زمین لغزش

ناپایداری واحدهای ساختمانی وابسته به كلیه عوامل و ویژگی‌های طبیعی است كه به نوعی سازه‌های مقاوم و نامقاوم را در معرض تهدید قرار می‌دهند. این عوامل عبارتند از: توپوگرافی به ویژه شیب،‌ جنس زمین، سازندها، وضعیت زمین شناختی و زمین ساختی كه این عوامل در صورت وقوع زمین لرزه، زمین لغزش، خاك روانی و سیل، سازه‌ها را ناپایدار می‌سازند.

در شهر تهران، وضعیت واحدهای ناپایدار در برابر زمین لغزش در مقیاس 22 منطقه مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما با توجه به شواهد موجود، شمال شهر به دلیل شیب بالا و جنس رسوبات مستعد زمین لغزش است كه در دره فرحزاد و شهرك مجلسی آثار لغزش مشهود است. موثرترین عامل در ایجاد زمین لغزش در این شهر زلزله است كه در صورت وقوع می‌تواند كلیه پهنه‌های دارای گسل در شهر و به تبع آن سازه‌ها را با تهدید جدی مواجه ساخته و خسارت مضاعفی به بار آورد.

وضعیت شریان‌های حیاتی شهر

در ارتباط با شبكه شریان‌های حیاتی در حین وقوع زلزله، دو نوع خسارت شهری شامل حیات شهر و خود شهر قابل بحث است. نوع اول، قطع شدن شریان‌های حیاتی نظیر آب، گاز، برق و تلفن است و نوع دیگر عواقب ثانویه ناشی از خسارات وارد شده به این شریان‌های است كه شامل مواردی مانند آتش‌سوزی، انفجار، برق گرفتگی می‌شود. از این رو مدیریت شریان‌ها حیاتی باید در جهت استقرار سیستم مدیریتی مناسب جهت به حداقل رساندن خسارات زمین‌لرزه اقدام كند. از جمله مهم‌ترین این شریان‌های حیاتی، شبكه گاز طبیعی است كه در موقع زمین‌لرزه می‌تواند بسیار خطرآفرین ‌باشد، چرا كه مراحل باز و بسته كردن شیرهای گاز به صورت دستی انجام می‌گیرد.

از این رو استقرار تسهیلات و خدمات كنترل اتوماتیك شیرهای گاز كه نسبت به فعالیت‌های لرزه‌ای حساس هستند لازم و ضروری است. از سوی دیگر با اینكه شبكه آب رسانی شهر تهران را می‌توان دارای ساختار نسبتا محكمی در برابر بلایای طبیعی در نظر گرفت، در عین حال برای تامین امنیت شهروندان در برابر خسارات وارده در اثر زلزله بازسازی لوله‌ها امری لازم و ضروری است.

عمر مخازن شبكه آب‌رسانی شهر تهران بیش از 35 سال و بعضی بیش از 45 سال بوده و از جنس بتن مسلح و دارای سقف‌های مسطح هستند كه به جز چند مورد اساسا برای مقاومت در مقابل نیروهای ناشی از زلزله طراحی نشده‌اند.

نسخه زلزله

1. جلوگیری از ساخت‌وساز در مسیر سیل و بخش‌های خطرآفرین.
2. به كارگیری مصالح ساختمانی استاندارد.
3. مكان‌یابی پروژه‌های بزرگ ساختمانی از نظر ژئومرفولوژی و زمین‌شناسی.
4. مقاوم‌سازی مراكز امدادرسانی و بیمارستان‌ها.
5. ممنوعیت یا محدودسازی ساخت‌وساز در حریم اول گسل‌های شمالی و جنوبی شهر تهران و اختصاص این پهنه‌ها به فضای سبز و تفریحی.
6. كاهش بار تراكمی محله‌های پرتراكم تهران.
7. عدم ساخت‌وساز در شیب‌های تند.
8. استفاده از اراضی تحت اختیار نهادها و سازمان‌های عمومی و دولتی برای استفاده در شرایط بحران.
9. سامان‌دهی محوطه‌های باز درون محله‌ای، برای ایجاد مراكز امداد و نجات.
10. انتقال صنایع خطرناك به خارج از محدوده شهر.