سبزپرس – گروه محیط طبیعی: آمارهای وزارت نیرو نشان می دهد که در استان آذربایجان غربی، که بیشترین سهم اراضی را در میان اراضی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه دارد، بیشترین میزان مصرف آب، مربوط به مصرف آب در بخش کشاورزی است. گفته می شود، بهره وری و افزایش راندمان آبی زمین های زراعی و باغات منطقه مهمترین اقدامی است که باید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شود. سال گذشته و در ادامه گفت و گوهای خبرنگار ما با مسئولان استان اذربایجان غربی، با علی عبدالله زاده، رئیس وقت سازمان جهاد کشاورزی این استان گفت و گو کردیم. او نیز همانند مسئولان آب منطقه ای این استان، معتقد بود که سدها علت خشک شدن دریاچه نیستند و گفت که «این درست که چند سد در حوضه دریاچه ارومیه احداث شده است ولی نمی‌توانیم بگوییم اتفاق خاصی افتاده که جلوی ورود آب به دریاچه گرفته شده است». اما از سوی دیگر او برآورد کرد که برای افزایش راندمان آبی زمین های کشاورزی استان، رقمی در حدود دو هزار و 500 میلیارد تومان اعتبار احتیاج است، اعتباری که اگر تامین شود و اقدامات لازم با برنامه ریزی صحیح انجام شود، در مدت زمانی به مراتب کمتر از زمان لازم برای اجرای طرح های انتقال آب، بخش زیادی از آب مورد نیاز برای دریاچه ارومیه تامین خواهد شد. این گفت و گو نیز مانند سایر گفت و گوهای منتشر شده در این بخش، در اوایل شهریورماه 1389 انجام شده و عبدالله زاده دیگر در این پست سازمانی حضور ندارد با این حال ظاهرا مطالبات برای حفظ دریاچه ارومیه در یک سال گذشته هیچ تغییری نکرده و البته به نظر می رسد که روش های دستگاه های مرتبط با موضوع نیز تغییر خاصی نداشته است.

اشاره: یکی از راهکارهای تامین حقابه دریاچه ارومیه، بهبود راندمان آبی زمین‌های کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه است. گفته می‌شود که بیش از 90 درصد آب در این حوضه آبریز به مصرف بخش کشاورزی می‌رسد و با بهبود راندمان آبی این زمین‌ها می‌توان بخش زیادی از روان‌آب‌های سطحی را حفظ کرد. 

افزایش راندمان آبی زمین‌های کشاورزی در سند مدیریت زیست بومی دریاچه ارومیه به عهده وزارت جهاد کشاورزی و سازمان‌های جهاد کشاورزی سه استان آذربایجان غربی و شرقی و کردستان گذاشته شده است. 

علی عبدالله‌زاده، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی معتقد است که افزایش راندمان آبی زمین‌ها، نیازمند تامین بودجه کافی و البته هماهنگ در سه استان است و هر سه استان باید به طور هماهنگ این فعالیت را آغاز کنند. عبدالله‌زاده چند روز پس از این گفت و گو و در 17 شهریورماه 1389، جای خود را به  دکتر محمدرضا اصغری داد. 

 

- آقای مهندس، به نظر می‌رسد موضوع تامین حقابه تالاب ارومیه تا حد زیادی به دستگاه تحت مدیریت شما، یعنی سازمان جهاد کشاورزی استان اذربایجان غربی مربوط می‌شود. چون بخش زیادی از آب در استان شما و دو استان دیگر حوضه آبریز به مصارف کشاورزی می‌رسد. در این زمینه چه وظایفی بر عهده سازمان شما گذاشته شده است؟ 
در تفاهم‌نامه‌ای که برای مدیریت زیست بومی دریاچه ارومیه امضا شده بود، موضوع حقابه تالاب آمده بود که دستگاه‌ها باید فعالیت‌هایی را برای تامین حقابه دریاچه انجام دهند. متعاقب آن دو مصوبه در دولت تصویب شد. یکی مصوبه سفر استانی آذربایجان شرقی در تبریز و دومی در ارومیه. قبل از این دو مصوبه و بر اساس روند تفاهم‌نامه، کمیته‌های تخصصی به مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شد. در نهایت سهم حقابه استان‌ها مشخص شد. طبق بررسی‌ها، در استان آذربایجان غربی، 3/87 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. در کل کشور مصرف آب بخش کشاورزی 93 درصد گفته می‌شود. سطح اراضی کشاورزی در استان آذربایجان غربی 720 هزار هکتار و در استان آذربایجان شرقی 565 هزار هکتار مشخص شد. در استان کردستان هم 295 هزار هکتار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد. قرار بر این شد تا نظرات کمیته‌های تخصصی جمع‌بندی شود و بار دیگر در دولت تصویب شود تا برای استان‌هایی که از آب حوضه دریاچه ارومیه استفاده می‌کنند، بر اساس استفاده حجمی تخصیص داده شود. این جلسه در تیرماه برگزار شد. 
 
- تا چه حد بخش کشاورزی را در روند خشک شدن دریاچه ارومیه دخیل می‌دانید؟ 
ما این را قبول داریم که بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی انجام می‌شود، چون زیرساخت‌های توسعه هر کشور در بخش کشاورزی است. اگر کشاورزی کشوری توسعه یافته باشد، آن کشور توسعه یافته است. به نظر من اتفاق خاصی نیافتاده که ما بیاییم این آبها را احیا کنیم. این درست که چند سد در حوضه دریاچه ارومیه احداث شده است ولی نمی‌توانیم بگوییم اتفاق خاصی افتاده که جلوی ورود آب به دریاچه گرفته شده است. در سازمان آب می‌گویند 75 درصد شرایط فعلی، ناشی از حوادث طبیعی نظیر خشکسالی است و باقی هم به عوامل مدیریتی باز می‌گردد. که بخشی از آن ناشی از ساخت سدها و بخش دیگر استفاده‌های غیراصولی از منابع آب است. اعتقادم این است که بخش عمده‌ای از این شرایط، خارج از دست ما است. بر اساس گفته کارشناسان آب، دریاچه ارومیه درحالت طبیعی، حداقل 32 میلیارد مترمکعب آب باید داشته باشد. درصورتی که گفته می‌شود هم‌اکنون 12 میلیارد مترمکعب آب نیازدارد تا به آن سطح برسد. استفاده بهینه از آب کشاورزی می‌تواند اثر خود را در احیای دریاچه بگذارد و البته اقلیم اثر خود را کاملا گذاشته است. با این همه وظیفه‌ای که برای بخش کشاورزی پیش بینی شده در تفاهم‌نامه، تخصیص حجمی آب به کشاورزان است. 

- تخصیص حجمی آب به چه معنایی است؟ 
در حال حاضر به یک نفر مجوز چاه عمیق یا نیمه عمیق داده شده و گفته شده که او حق دارد با مشخصات 3 اینچ از چاه برداشت کند یا اینکه اجازه داده‌اند، 30 لیتر در ثانیه آب برداشت کند. حجمی یعنی به اندازه تخصیص داده شود. در آن سند آمده که در موقع بهره‌برداری، ابزار اندازه‌گیری را باید داشته باشند تا معلوم شود چه اندازه آب برداشت شده است. ما در حوضه دریاچه ارومیه، 152 تشکل آب‌بران برای مدیریت نحوه استفاده آب کشاورزی تشکیل دادیم. 
 
- گویا درباره توسعه زمین‌های کشاورزی هم وظایفی بر عهده سازمان جهاد کشاورزی گذاشته شده. 
در سند آمده که ما اجازه توسعه زمین‌های کشاورزی را نداریم و فقط باید روی بهبود راندمان زمین‌ها کار کنیم. کارشناسان ما می‌گویند که راندمان آبی زمین‌های کشاورزی در استان آذربایجان غربی حدود 41 درصد است. سازمان‌های دیگر عدد کمتر از 30 می‌گویند ولی به نظر ما عدد 7/41 درصد صحیح است و در کل کشور نیز حدود 40 درصد راندمان آبی بخش کشاورزی داریم. 
 
- افزایش راندمان آبی زمین‌ها چه تاثیراتی در ورودی آب دریاچه دارد؟
ما اعتقاد داریم که در بخش کشاورزی، آب باید مدیریت شود. گرچه در همه دنیا برای آب و مدیریت آب 20 درصد هزینه صرف می‌شود و 20 درصد آب را مهار می‌کنند ولی ما باید 80 درصد برای آب هزینه کنیم. اعتقاد ما این است که آبهایی را که کشاورزان به صورت ثقلی استفاده می‌کنند، به سیستم‌های مدرن تبدیل کنیم. برای این کار باید اعتبار داشته باشیم. قطعا تاثیر زیادی در ورودی آب دریاچه خواهد داشت. ولی اینکه کشاورزان آب‌ها را رها کنند تا به سمت دریاچه سرازیر شود، فرقی به حال دریاچه نمی‌کند، مگر آنکه خدا این اتفاق را به وجود آورد. 
 
- در حال حاضر میزان برداشت آب در بخش کشاورزی استان چقدر است؟ 
حدود سه میلیارد و 800 هزار مترمکعب 
 
- کارشناسان می‌گویند که اگر بهره‌وری آب کشاورزی داشته باشیم، می‌توانیم آب کمتری برداشت کنیم و همان میزان برداشت محصول داشته باشیم و آب مازاد نیز به طرف دریاچه سرازیر شود. 
مصرف آب بخش کشاورزی آنقدری نیست که بتوان با همه آن دریاچه ارومیه را پر کرد. ما از آب سد حسنلوی نقده که ظرفیت آن 90 میلیون مترمکعب است، برای کشاورزی استفاده می‌کنیم و در آنجا طرح توسعه و بهبود را فعالیت می‌کنیم. آب این سد قبلا وارد نمی‌شده و از آن آب برای کشاورزی استفاده می‌کردیم و می‌کنیم. با این همه اگر در تمام زمین‌های اطراف دریاچه این طرح‌ها را به اتمام برسانیم، نیمی از آب سد به طرف دریاچه سرازیر می‌شود. ولی این کار به اعتبار نیاز دارد. به غیر از این، آب پشت سد نازلو در زمستان به دریاچه می‌ریخته و در تابستان مورد استفاده کشاورزان بود. در این چند سالی که خشکسالی است، سد آب ندارد و نه به دریاچه واریز می‌شود و نه کشاورزان از آن استفاده می‌کنند. سد شهرچای هم که تنها برای مصارف آب شرب ساخته شده. سد باراندوز چای هم در حال احداث است و برای آب شرب است. ولی ما می‌توانیم در بخش‌هایی که آب را به صورت ثقلی استفاده می‌کردند، راندمان مصرف آب را بالا ببریم که حداقل به 75 درصد برسد. اگر در سنوات آینده اعتبار به ما داده شود که راندمان آب به 75 درصد برسد، قطعاً نصف آب‌های مورد استفاده به دریاچه وارد می‌شود. 
 
- در مورد چاه‌های استان چطور؟ این چاه‌ها چه تاثیری می‌توانند داشته باشند؟ 
این یک مسئله استراتژیک است. الان در سازمان آب استان آذربایجان غربی می‌گویند که 40 هزار حلقه چاه احداث شده که حدود هفت هزار حلقه از آن به صورت عمیق و بقیه آن نیمه عمیق است. بیشتر اینها  مجوز ندارند و به صورت غیرمجاز حفر شده‌اند. اگر اینها کنترل شوند و کشاورزان هم بدانند بر اساس آب‌بها برداشت آب از چاه‌ها کنترل می‌شود، قطعاً موثر است و من هم تایید می‌کنم. 
 
- پس می‌توان گفت که کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی هم نقش مهمی در بالا بردن راندمان آبی در استان‌ها دارد. 
کنترل چاه‌های مجاز و هم غیرمجاز، تشکیل تشکل‌های آب‌بران و هم تبدیل سیستم‌های ثقلی استفاده از آب به آبیاری مدرن کاملا تاثیر گذار است که نیازمند به اعتبار است و مسئولان استانی به شدت به دنبال اجرای این کارها هستند. 
 
- چه میزان اعتبار برای انجام این کارها نیاز است؟ 
من نمی‌توانم اعتباری را بگویم، چون مصوب نشده است. 
 
- صحبت از اعتبار دو هزار میلیارد تومانی است. 
بله این صحبت‌ها هست ولی نه به جایی ابلاغ شده و نه در ردیف بودجه آمده است. بیشتر آن هم در بخش راندمان آب است. 
 
- برآورد شما چه میزان هست؟ 
همانطور که قبلا هم گفتم، ما در حوضه دریاچه ارومیه حدود 720 هزار هکتار زمین قابل کشت داریم. 500 هزار هکتار از این زمین‌ها آبی هستند و از آب استفاده می‌کنند. اگر بخواهیم همه این‌ها را به آبیاری مدرن تبدیل کنیم، برای هر هکتار حداقل پنج میلیون تومان اعتبار احتیاج است که به عبارتی دو هزار و 500 میلیارد تومان اعتبار لازم است که فقط بهبود را انجام دهیم. تمام زمین‌ها در استان، از آب استفاده می‌کنند و به هیچ وجه نمی‌توانیم آب کشاورز را قطع کنیم، مگر آنکه برای کشاورزان کنتور گذاشته شود و آب‌بها دریافت شود و حجم آب مشخص در اختیار کشاورزان قرار گیرد. مدیریت استفاده از آب باید ساماندهی شود. ما در استان به شدت به دنبال مدرن کردن نحوه استفاده از آب در زمین‌های کشاورزی هستیم. 80 درصد از فعالیت‌های اجرایی و عمرانی ما برای توسعه و افزایش راندمان بخش کشاورزی در بخش دریاچه ارومیه است. منتظر این هستیم که وضعیت مشخص شود و اعتبارات تخصیص داده شود و قطعا انجام این کارها می‌تواند مشکل عمومی دریاچه ارومیه را بهبود ببخشد ولی همه این کارها نمی‌تواند مشکل کلی دریاچه را حل کند. البته اعتباراتی که برای بهبود وضعیت دریاچه ارومیه تخصیص داده می‌شود، باید به طور همزمان در اختیار همه دستگاه‌های سه استان قرار داده شود و دستگاه‌ها نیز از اعتبارات باید به طور همزمان و برنامه‌ریزی شده فقط در جهت این کار استفاده کنند. این طور نباشد که اعتبار بهبود وضعیت دریاچه ارومیه صرف امور دیگر یک دستگاه شود. در این صورت می‌توانیم امیدوار باشیم که دریاچه ارومیه در درازمدت به وضعیت پایداری می‌رسد. 
 
- آمار کشاورزان حوضه دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی چقدر است؟ 
ما 206 هزار نفر بهره‌بردار کشاورزی داریم که شامل همه حوضه‌های آبریز استان می‌شود که 80 درصد این تعداد در حوضه دریاچه ارومیه هستند. در کل کشور چهار میلیون و 300 هزار بهره‌بردار کشاورزی وجود دارد. 
 
- آیا در روند خشک شدن دریاچه ارومیه، تغییر محسوسی در تعداد بهره‌برداران آب مشاهده شده؟ 
هر جا که ما راندمان را افزایش داده‌ایم، افزایش بهره‌برداران را نیز شاهد بوده‌ایم. من یک مثال می‌زنم. ما یک باغ را به وسعت 26 هزار هکتار، تبدیل به آبیاری قطره‌ای تحت فشار مدرن کرده‌ایم. این باغ در هر نوبت 12 روز آبیاری می‌شده که با این کار این مدت زمان به 12 ساعت کاهش یافته. یعنی به یک بیست و چهارم کاهش یافته، پس کاملا تاثیر خواهد داشت. اما این تاثیر در درازمدت خواهد بود. 
 
- البته دستاورد بسیار جالبی است، اما منظور این بود که آیا روند خشک شدن دریاچه ارومیه، تاثیر مستقیم و محسوسی بر معیشت مردم نشان داده است؟ 
البته در حوضه دریاچه ارومیه چندان تغییر خاصی دیده نشده ولی هر چه دریاچه بیشتر خشک شود، بستر آن تبدیل به نمک‌زار می‌شود و نمک‌زارها هم تبدیل به خاک‌های نمکی می‌شوند. وقتی این خاک‌ها با باد جابجا می‌شوند، قطعا در حاصلخیری خاک زراعی تاثیر گذار است. به نظر من الان چندان مشهود نیست.