نوشتهء عبداللطیف عبادی
مقدمه : نوشتهء زیر در نوع خود اولین و کاملترین مطلبی هست که دربارهء کوسه ها به زبان فارسی در عالم اینترنت منتشر میشود و امیدوارم همیشه به عنوان منبعی
موثق برای علاقمندان به تحقیق دربارهء کوسه ها باقی بماند . بخشهای عمده ای از این مطلب را از دانشنامه های دورلینگ کیندرسلی ، چاپ آمریکا ، سال ۲۰۱۰ و مایلز کیلی ، چاپ انگلستان ، سال ۲۰۰۹ ، و نیز دانشنامهء زندگی جانوران شارلوت ، چاپ انگلستان ، سال ۲۰۰۹ ، اقتباس ، ترجمه و تخلیص کرده ام
————————————-
کوسه ها نوعی ماهی هستند که از چهارصد میلیون سال پیش به این سو در کره زمین وجود دارند . در دنیا بیش از چهار صد نوع کوسه وجود دارند که هم در دریاها و هم در اقیانوسها و هم در رودخانه ها زندگی می کنند . هنوز همهء انواع کوسه ها شناخته نشده اند و دانشمندان همچنان گونه های جدیدی از آنها را کشف می کنند . برخلاف تصور عموم مردم ، کوسه ها جانورانی بسیار بی آزار هستند و از چهارصد نوع آنها تنها سه نمونه هستند که به انسان حمله می کنند . اندازهء کوسه ها بسیار متفاوت است و کوسه هایی به طول بیست سانتی متر وجود دارند تا کوسه هایی که به اندازهء یک اتوبوس هستند! نوعی از کوسه ها نهنگ کوسه نام دارد و طولش بیش از هجده متر می رسد که از دو اتوبوس هم بزرگتراست . جالب اینجاست که این کوسه نسبت به انسان بسیار بی آزار است . کوسه ها ماهی خوار هستند
اسکلت کوسه برخلاف سایر ماهی ها نه از استخوان بلکه نرم و از جنس غضروف است . کوسه قوی ترین حس بویایی را در میان آبزیان دارد و این حس یک بر میلیون است . یعنی آنکه می تواند بوی خون را در میان آبی برابر با یک میلیون بر حجم آن خون به سادگی تشخیص دهد . به عبارتی دیگر ، اگر کوسه ای را در استخر شنا رها کنید و یک قطره خون در آن استخر بچکانید ، کوسه محل دقیق آن قطرهء خون را به سرعت شناسایی می کند و به همین دلیل است که ماهیان و آبزیان زخمی و ناتوان را به راحتی شناسایی و شکار می کند . کوسه ها علاوه بر بویایی ، حس بینایی و شنوایی بسیار خوبی نیز دارند .
کوسه ها نسبت به اندامشان سر بزرگ و طبیعتا” مغز بزرگی هم دارند اما چندان باهوش نیستند چرا که بخش یادگیری و فکر کردن مغزشان بسیار کوچک است . سرعت شنای معمولی کوسه معمولا” هشت کیلومتر در ساعت است اما اگر بخواهد می تواند تا ۵۵ کیلومتر در ساعت هم شنا کند . موتور محرکهء کوسه برای شنا کردنش دمش است . برخی از کوسه ها و از جمله کوسهء سفید و ببرکوسه چند ردیف دندان موازی دارند . رعب انگیزترین نقطهء کوسه دندانهایش هستند . این دندانها مرتبا” می افتند و دندانهای جدیدی جایگزینشان میشود . یک کوسه در عمرش تا سی هزار دندان در دهانش می روید . در بسیاری ازنقاط دنیا موج دریاها دندانهای افتادهء کوسه ها را به ساحل می آورند . این دندانها به اندازهء لبهء شمشیر تیز هستند .
کوسه ها بعد از هر وعده غذایی که خوردند – بسته به اندازهء طعمه شان – سیر میشوند و از سه روز تا شش ماه کاری به کار هیچ موجود زنده ای ندارند . کوسه شکارش را گاز محکمی می زند تا خون از بدنش برود و بمیرد . بعد به سویش می آید و آن را می خورد . برخی از کوسه پالاخور یعنی تصفیه خوری یا فیلتری خوری می کنند . به این شکل که حجم عظیمی از آب را می بلعند ، موجودات ریز موجود در آن را جدا و پالایش می کنند و می خورند و دوباره آب را بیرون می دهند . یک نهنگ کوسه در عرض یک ساعت دو میلیون لیتر آب دریا را می بلعد تا در آن بتواند به اندازهء دو کیلوگرم موجودات کوچک دریایی را جدا کند و بخورد . برخی از انواع کوسه ها لاشخور هستند . یعنی مردارخواری می کنند . آنها در کف دریا منتظر می مانند تا جانوری – چه ماهی و چه هر چیز دیگری – بمیرد و لاشه اش به کف آب بیاید . بعد این کوسه ها می روند و مردهء جانداران را می خورند .
کوسه هایی که از انواع کوچک هستند خودشان توسط کوسه های بزرگتر یا ماهیان و نهنگها شکار میشوند . اما کوسهء سفید که اندازه ای بزرگ دارد تقریبا” سلطان دریاهاست و کسی او را شکار نمی کند جز انسان . عموما” کوسه ها از انسان می ترسند و هیبت آدم و نوع شنا کردنش – که برای آبزیان صدای عجیب و ترسناکی را ایجاد می کند - ، کوسه ها را فراری می دهد . کوسه ها ، بجز کوسهء سرچکشی و دو سه نوع دیگر ، عموما” علاقه ای به زندگی جمعی ندارند و تنهایی را بر هر چیز دیگری ترجیح می دهند . کوسه های نر و ماده نیز بعد از جفتگیری ، از هم جدا میشوند . کوسه ها غالبا” تخم گذارند اما انواعی از آنها تخم را در شکم خود نگه می دارند و عملا” بچه زا هستند . بین شش هفته تا ده ماه طول میکشد که بچه ها از تخم بیرون بیایند . کوسه ها خانه و لانهء ثابتی ندارند و دائم اما هر کدامشان محدوده ای دارند که اجازه نمی دهند رقیب واردش شود . هنوز معلوم نیست که کوسه ها چگونه محدودهء خود یا رقیب را معین ویا شناسایی می کنند
معروفترین و رعب انگیزترین نوع کوسه کوسه های سفید هستند که چهار تا پنج متر طول دارند و از یک ماشین سواری بزرگترند . کوسهء سفید بیشتر از هر نوع دیگری از کوسه ها به انسان حمله می کند . کوسهء سفید را نمی توان در آکواریوم یا فضایی بسته نگهداری کرد چرا که بعد از چند روز می میرد . اما کوسه سفید آنچنان هم که می گویند خطرناک نیست . در واقع خطرناکترین نوع کوسه ها ببرکوسه ها هستند و نه کوسه های سفید . ببرکوسه به همهء جانداران دریایی حمله می کند و همه چیز خوار است . از ماهی و لاک پشت و هشت پا گرفته تا دلفین و نهنگ و حتی سایر ببرکوسه ها! ببرکوسه نیز مانند کوسهء سفید به انسان حمله می کند . این کوسه سه تا شش متر طول دارد و یک شیر دریایی را با یک گاز زدن ناکار می کند . ببرکوسه نه تنها جانوران بلکه هر جسمی را بر سر راه خود ببیند میخورد . در شکم برخی از ببرکوسه های صید شده اجسامی از قبیل لاستیک ماشین ، بشکهء نفت ، بطری خالی ، پارچه، بالش ، ذغال سنگ و حتی میله های فلزی را نیز یافته اند . دستهء سوم از کوسه هایی که برای انسان خطرناک هستند گاوکوسه است . گاو کوسه جزو معدود کوسه هایی است که در آبهای شیرین و در رودخانه ها زندگی می کند . عمر کوسه ها نیز متفاوت است . برخی از انواع کوسه ها – مانند نهنگ کوسه – تا دست کم صد سال عمر می کننند . کوسه ها قوم و خویش های معروفی هم دارند . سفره ماهی ها و شمشیرماهی ها همخانوادهء کوسه ها محسوب میشوند .
خطر انسان ها برای کوسه ها خیلی بیشتر از خطر کوسه ها برای انسان ها است . برخی از انواع کوسه ها بقدری بی آزار هستند و انسان را دوست خود می دانند که می توان آنها را به راحتی با دست گرفت . در بسیاری از کشورهای جهان ماهیگیران بطور مشخص به صید کوسه می پردازند و آن را برای پوست ، گوشت ، باله و جگرش شکار می کنند . جگر کوسه بسیار چرب است و از آن روغن خاصی به دست می آید . در آبهای آمریکا که سگ کوسه ها در حجمی انبوه و به شکل گله ای زندگی می کنند ، صیادان آنها را شکار می ککنند و بعد از صید خشکشان می کنند تا به عنوان سوخت و هیرم از آنها استفاده کنند .
یونانیان باستان نخستین مردمی بودند که دربارهء انواع کوسه ها و نوع زندگی شان مطالعه کردند . آنها نخستین مردمی بودند که پی بردند کوسه ها ممکن است به انسان نیز حمله کنند . برخلاف تصور عموم ، هیچ کوسه ای بی دلیل به انسان حمله نمی کند . از میان ۴۰۰ نوع کوسهء بزرگ و کوچک تنها کوسهء سفید ، ببرکوسه و گاو کوسه به انسان حمله می کنند . این سه نوع کوسه نیز بسیار به ندرت به انسان حمله می کنند . هنوز دقیقا” برای دانشمندان مشخص نشده است که چرا کوسه ها به انسان حمله می کنند؟ برخی از دانشمندان معتقدند که کوسه ها – مانند هر موجود گوشتخوار دیگری – وقتی از شدت گرسنگی در حال مرگ باشند طبیعتا” برای زنده ماندن چاره ای جز شکار هر موجودی که برایشان قابل خوردن باشد ، ندارند . برخی دیگر از دانشمندان نیز این نظریه را رد می کنند و معتقدند که سه نوع کوسهء مذکور زمانی به انسان حمله می کنند که تصور کنند انسان به قلمروی آنها تجاوز کرده است و یا آنکه انسان را و حتی قایق های کوچک را با ماهی های بزرگ و یا سیل و فوک دریایی اشتباه بگیرند .
انسان به دلیل آنکه موجوی آبزی نیست و زیر آب قادر به نشان دادن واکنش سریع و دفاع از خود و یا فرار فوری از دست خطر نیست ، همیشه در آب نسبت به کوسه احساس ترس و وحشت می کند . و دیگر اینکه داستانهایی دربارهء کوسه شنیده یا فیلمهایی را دیده که در آنها دربارهء خطر کوسه ها به شدت اغراق شده است . سالیانه فقط حدود صد مورد حملهء کوسه ها به انسان گزارش میشود که کمتر از ده تا بیست مورد آن منجر به مرگ شده اند . وحشتناک ترین واقعهء حملهء کوسه ها به انسان در جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۴۵ رخ داد . در جریان آن جنگ یک رزمناو در اقیانوس آرام مورد اصابت اژدرهای ژاپنی قرار گرفت و حال غرق شدن بود . نزدیک به هزار ناوی آمریکایی برای نجات خود – با پوشیدن جلیقهء نجات – به درون آب پریدند اما قبل از آنکه نیروی کمکی به آنها برسد ، ناگهان گله ای عظیم از کوسه های سفید و غول اسا به آنها حمله کردند و در فاجعه ای خونین ششصد سرباز آمریکایی را تکه تکه کردند و خوردند . دانشمندان معتقدند که این کوسه ها انسان ها را با گله ای از سیل ها و شیرهای دریایی عوضی گرفته بودند و کوسه ها پس از آنکه چند تکه از گوشت انسان را بخورند متوجه اشتباهشان میشوند . آنها بعد از پی بردن به خطای دید خود ، جسد انسان را رها می کنند و آنچه را هم که خورده اند بالا می آورند . اما متاسفانه بهرحال دیگر دیر شده و انسان کشته شده است
بهترین راه برای پرهیز از خطر سه نوع کوسهء آدمخوار ، روبرو نشدن با آنهاست . این کوسه ها بیشتر در سواحل شمال و شرق آمریکا ، جنوب آفریقا و شمال و شرق استرالیا زندگی می کنند . اگر خطرناک ترین نوع کوسه هم با انسان روبرو شود ، فرد شناگر کافیست که خونسردی خودش را حفظ کند . دست و پا نزد و سر و صدا راه نیندازد و به آرامی به سمت ساحل شنا کند . به محض آنکه فرد شناگر از شدت وحشت کنترل خودش را از دست بدهد و شروع به دست و پا زدن و شنای سریع کند و یا داد و فریاد راه بیندازد ، کوسه فورا” او را با یک سیل دریایی عوضی می گیرد و ممکن است بسویش حمله کند . کوسه جانور باهوشی نیست و قدرت تجزیه و تحلیل چندانی ندارد . در واقع حملهء کوسه به انسان بیشتر به دلیل این هست که عقل درست و حسابی ندارد و فرق بین یک انسان را با یک فوک یا شیر دریایی وحشت زده نمی فهمد ولی به محض آنکه متوجه اشتباهش شود ، راهش را می گیرد و می رود . کوسه ها همچنین از زیر آب ، تخته های موج سواری ورزشکاران را نیز با ماهیان لذیذ و سیل و شیرهای دریایی عوضی می گیرند و به آنها حمله می کنند . مخوف ترین نوع کوسهء آدمخوار – و در واقع آدم زن – گاو کوسه است که در آبهای شیرین زندگی می کند . گاو کوسه در آبهای گل آلود رودخانه دیده نمی شود ، بروی سطح آب نمی آید و برخلاف کوسه سفید یا ببر کوسه که معمولا” به دست و پای انسان حمله می کنند و پس از زدن یک گاز دور میشوند تا ساعتی بعد مجددا” برگردند ، گاو کوسه ناگهان و مستقیما” به شکم انسان حمله می کند و آنرا پاره می کند .
در آبهای جنوبی ایران یعنی در خلیج فارس و دریای عمان مجموعا” هفت تا هفده نوع کوسهء کوچک و بزرگ زندگی می کنند اما صرفا” یک نوع از آنها که با کوسهء سفید و ببرکوسه همخانواده است به انسان حمله می کند . این کوسه در جستجوی غذا وارد رودخانه های جنوبی ایران مانند اروند ( شط العرب ) ، هندیجان ، بهمنشیر و کارون نیز میشود . البته در سالهای اخیر بنا به دلایل مختلف ورود این کوسه به رودخانه های کشورمان بسیار اندک و نادر شده است . در جنوب کشورمان کارخانه هایی هم هستند که بطور اختصاصی مشغول تولید محصولات مختلف از کوسه هستند ، از جمله شرکت تولیدی آرواره های خلیج فارس! که صابون روغن کوسه تولید می کند . زیر این مطلب تصاویر برخی از معروفترین و مهمترین نوع کوسه های دنیا را مشاهده می کنید
کوسهء سفید – غیر قابل اعتماد ، خطرناک
ببرکوسه – غیرقابل اعتماد ، خطرناک
گاوکوسه ، غیرقابل اعتماد – خطرناک
نهنگ کوسه – قابل اعتماد ، بی خطر
کوسهء سرچکشی – قابل اعتماد ، بی خطر
همهء عکسهایی که کوسه ها را در حال حمله به انسان نمایش می دهند ( از جمله عکس بالا ) در واقع صحنه هایی از فیلمهای سینمایی هستند و واقعیت ندارند . حتی کوسه های غیرقابل اعتماد نیز به خودی خودی کاری به کار انسان ندارند ، جز در مواردی بسیار خاص و نادر
فیلم سینمایی آرواره ها که در سال ۱۹۷۵ ساخته شد تصویری دروغین و بسیار اغراق آمیز از کوسه ها نشان داد و موجب ایجاد ترس و وحشتی بی دلیل از همهء انواع کوسه ها در میان مردم شد . بعد از نمایش این فیلم ، میل به ” کوسه کشی ” در دنیا رو به فزونی نهاد و برخی از انواع کوسه ها به دلیل شکار بی رویه از بین رفتند . با تبلیغات دروغینی که فیلمهای سینمایی دربارهء کوسه ها ساختند ، سالهاست که عموم مردم دنیا دیگر میل و رغبتی به نجات نسل کوسه ها ندارند . تصویر فوق پوستر فیلم آرواره ها است . در این تصویر کوسهء سفید ده برابر اندازهء واقعی اش نشان داده شده است