خرگوش اهلی (Oryctolagus Cuniculus)حیوانی از راسته خرگوش شکلان (Lagomorpha) و خانواده Leporidae است‌و خاستگاه ابتدائی آن غرب اروپا و شمال غرب آفریقا میباشد.
در حال‌حاضر از نژادهای مختلف آن به منظورهای گوناگون از جمله تولید پشم و گوشت،انجام تحقیقات‌بیولوژیکی و بعنوان حیوانات خانگی استفاده‌می‌شود.
رفتار غیر تهاجمی و آرام خرگوش آنرا بعنوان یک حیوان خانگی‌ایده‌آل مطرح نموده است. با این وجود جهت‌نگهداری مناسب آن، آشنائی باخصوصیات آناتومیکی، فیزیولوژیکی و رفتاری این حیوان ضروری است.
ویژگیهای کالبد شناسی وفیزیولوژیکی
سر:مهمترین ویژگی آناتومیکی حیوان در سر، گوشها می‌باشند. بخش‌خارجی گوشها یعنی لاله گوش‌خصوصیت برجسته این حیوان بوده و علاوه بر نقش‌آن در شنوائی، به لحاظ وجود شبکه وسیع عروقی در زیر پوست‌این ناحیه، تأثیرمهمی درتنظیم حرارت بدن دارند. لاله‌های گوش نرم و بسیار حساس می‌باشند ونباید از آنها برای‌گرفتن و مقید کردن حیوان استفاده نمود.
چشمها به‌نسبت اندازه سر بزرگ و دارای زاویه دیدی حدود 190 درجه می‌باشند. مردمکهاقدرت اتساع‌زیادی دارند و بدین علت حساسیت بینائی حیوان به نور را درمقایسه با انسان 8 برابر افزایش می‌دهند. پلک سوم دراین حیوانات رشد قابل‌ملاحظه‌ای دارد که در هنگام خواب از گوشه داخلی چشم حرکت نموده و سطح‌قرنیه رامی‌پوشاند.دندانهای خرگوش رشد دائمی دارند، بعنوان مثال‌دندانهای پیشین در طول سال بیش از 10-12 سانتیمتر رشدمی‌نماید بنابراین‌بیماریهای دندانی نظیر رشد بیش از حد دندانها و یا وجود دندانهای نابجا و بدشکل از موارد متداول‌در خرگوشها می‌باشند.
قفسه صدری:حجم قفسه صدری درمقایسه با گنجایش محوطه خیلی کوچک است. قلب نیز کوچک است وبر خلاف سایرپستانداران دریچه دهلیزی - بطنی سمت راست سه لختی (Tricuspid) نبوده و دولختی Bicuspid))است.
محوطه‌بطنی:طول روده‌ها حدود 10 برابر طول بدن‌است و بخش مهمی از آن را (از نظر گنجایش و عملکرد)روده‌کور (Cecum)تشکیل‌می‌دهد که باقیمانده هضم نشده مواد غذائی پس از عبور از روده باریک واردآن شده وتوسط میکروفلور موجود در آن مورد تجزیه قرار می‌گیرند و ترکیبی غنی‌از پروتئین و ویتامین را ایجاد می‌کنند.
خرگوش بطور طبیعی و غریزی‌رفتاری تحت عنوان مدفوع خواری دارد. این حیوانات دو نوع مدفوع‌تولیدمی‌کنند که یک نوع آن بشکل دانه‌ای و نوع دیگر بحالت خمیری است. نوع دوم غنی از ترکیبات پروتئینی و ویتامینی‌است و حیوان فقط این نوع‌مدفوع را مورد تغذیه قرار می‌دهد. این عمل معمولا صبح زود انجام میشود وحیوان‌مدفوع را مستقیما از مخرج خود می‌گیرد و بدین ترتیب بخشی از نیاز بدن‌به پروتئین و ترکیبات ویتامینی را تامین‌می‌نماید.
ادرار خرگوش بواسطه‌مصرف جیره غذائی گیاهی دارای PH قلیائی حدود 8/2 است و رنگ آن از زردروشن تانارنجی پر رنگ یا قهوه‌ای متمایل به قرمز متغیر است که میزان رنگ‌بر اساس دهیدراتاسیون و قلیائی بودن ادرار تغییرمی‌کند. همچنین بخاطر وجودنمکهای کربنات کلسیم و فسفات آمونیم و منیزیم ادرار کدر است. رسوب این‌ترکیبات‌بر سطح میله‌های قفس، تمیز کردن لانه را با اشکال روبرومی‌سازد.
درجه حرارت طبیعی بدن بین 37 تا 39/4 درجه سانتیگراد و به‌طور متوسط 38/3 درجه سانتیگراد میباشد.
با توجه به وجود نژادهای مختلف‌وزن حیوان بالغ می‌تواند از حداقلkg 0/9 در نژادهای کوچک (آلمانی،لهستانی) تا kg 1/8 در نژادهای متوسط (نیوزیلند) و kg 7/3 در نژادهای بزرگ (فلاماندری‌بزرگ) متغیر باشد. متوسططول عمر این حیوان حدود 5 تا 6 سال و حداکثر طول عمرقابل انتظار 15 سال است.
نگهداری
خرگوش را می‌توان در داخل منزل (بعنوان مثال در حیاط) نگهداری نمود. حداقل سطح مورد نیاز برای‌خرگوش با وزن kg 2 حدود 0/3 متر مربع است. برای خرگوشهای با وزن بیش از kg 2 به ازاء هرکیلوگرم وزن اضافه‌سطح لانه باید حدود 0/2 - 0/1 متر مربع افزایش یابد و درصورتیکه چند خرگوش با هم نگهداری شوند باید به ازاءهر خرگوش اضافی 0/2 مترمربع به سطح لانه افزوده گردد.
ارتقاع لانه باید در حدی باشد که‌حیوان بتواند بطور کامل بر روی پاهای خود بلند شود که بسته به جثه‌حیوان‌می‌تواند حدود 45-90 سانتیمتر در نظر گرفته شود. در صورتیکه خرگوش درفضای خارج منزل نگهداری می‌شودکف لانه باید در مقابل نفوذ رطوبت عایق شودو در صورتیکه نگهداری در داخل منزل صورت می‌گیرد کف لانه‌می‌تواند مشبک و یاتوری باشد که بدین ترتیب ادرار و رطوبت ناشی از آن در کف قفس باقی‌نمی‌ماند و این مسئله‌اجازه می‌دهد تا تمیز کردن لانه در فواصل طولانی‌تری‌انجام گیرد.جهت جلوگیری از بروز نزاع در بین خرگوشها و عوارض متعاقب‌آن، خرگوشهای نر را باید جدا از هم نگهداری‌نمود. همچنین نرها و ماده‌ها نیز جزدر هنگام جفتگیری باید در لانه‌های جداگانه نگهداری شوند. نگهداری چندخرگوش‌ماده با هم در یک قفس اشکالی ندارد.
خرگوشها می‌توانند درجه حرارت‌بین ۲۷ - 4 درجه را تحمل نمایند که البته متوسط درجه حرارت توصیه‌شده بین 22 - 16 درجه سانتیگراد است. رطوبت محیط باید حدود 60 - 40 % باشد و حداقل طول‌مدت روشنائی‌مورد نیاز 16 - 14 ساعت است. در صورتیکه طول مدت روشنائی محیطاز این مقدار کوتاهتر باشد حیوان دچارنقصان فعالیت جنسی پائیزی (Autumnal ***ual depression) می‌گردد.
تغذیه
میزان مصرف غذادر خرگوشها بطور متوسط روزانه حدود 5 گرم به ازاء 100 گرم وزن بدن است. بهترین ماده‌غذائی برای خرگوشها، جیره‌های غذائی تجاری است که ترکیبات آن‌بر اساس نیاز حیوان تنظیم شده است. این‌جیره‌ها معمولا حاوی 17% - 14% پروتئین، 22% - 12% فیبرخام و 2500 - 2100 کیلو کالری انرژی هستند.
درکنار این مواد می‌توان از سبزیجات مختلف نیز استفاده نمود و باید توجه کردکه سبزیجات فاسد و کپک‌زده‌نباشند.
این حیوان از نظر فیزیولوژیک شبه‌نشخوار کننده (Pseudoruminant) بشمار میرود و چون میکروفلور دستگاه‌گوارش آن‌نسبت به تغییرات اسمولاریته و PHبسیار حساس است بنابر این تغییر نوع موادغذائی باید به آهستگی وطی مدت 5 - 4 روز انجام گیرد و هرگونه تغییر ناگهانی‌در محتویات جیره غذائی، بخصوص استفاده از جیره‌های غنی‌از کربوهیدرات‌می‌تواند با ایجاد اختلالات شدید گوارشی سبب مرگ حیوان گردد.
تولید مثل
تعیین جنسیت در خرگوشهای‌نابالغ بسیار مشکل بوده و به تجربه نیاز دارد. بنابراین در این مورد ازدامپزشک‌کمک بگیرید.
خرگوشها در حدود سن 24 - 16 هفتگی به بلوغ‌می‌رسند. نژادهای کوچکتر زودتر ازنژادهای بزرگتر و ماده‌هازودتر از نرها بالغ‌می‌شوند. خرگوش ماده سیکل اوستروس منظمی ندارد ولی مرحله پذیرش جنسی‌طولانی و حدود7-10 روز است. در صورتیکه جفتگیری انجام نگیرد ظرف 1-2 روزحالت پذیرش از بین رفته و پس از آن حیوان‌مجددٹ وارد مرحله پذیرش جنسی‌می‌گردد.
خرگوش ماده‌ای که وارد این مرحله شده است به سایرخرگوشهای ماده داخل قفس اجازه می‌دهد که بر پشت‌وی بجهند که این نشانه درجهت تشخیص حیوان آماده جفتگیری حائز اهمیت است. همانگونه که در مبحث‌لانه ذکرشد نرها و ماده‌ها باید جدا از یکدیگر نگهداری شوند و فقط هنگام پذیرش‌جنسی خرگوش ماده برای مدت حدود10 دقیقه در قفس خرگوش نر قرار داده‌شود.
در صورتیکه جفتگیری منجر به لقاح نگردد، ممکن است آبستنی کاذب (Pseudopregnancy) رخ دهد. در این‌مرحله حیوان ماده کلیه حالات حیوان آبستن‌را دارد و حتی پستانها نیز بزرگ می‌شوند ولی این مرحله حداکثر پس ازحدود 18روز خاتمه می‌یابد.طول مدت آبستنی حدود 33 - 30 روز است. رشد پستانهاسریع بوده و طی هفته آخر آبستنی صورت می‌گیرد.طی روزهای آخر حیوان ماده‌شروع به ساخت لانه می‌نماید و برای این منظور اقدام به کندن موهای ناحیه‌شکم‌می‌کند. تعداد بچه‌ها بین 4-12 و بطور متوسط 7 عدد است. بچه‌ها معمولا صبح‌زود و طی حدود یک ساعت و یاکمتر متولد می‌شوند. طول مدت شیردهی حدود 4-6هفته است. مادر در طول روز فقط یکبار و معمولا صبحها به‌بچه‌ها شیر می‌دهد وبقیه ساعات روز لانه بچه‌ها را ترک می‌نماید که این مسئله نباید بعنوان‌عدم پذیرش بچه‌هاتوسط مادر قلمداد شود. در صورت مرگ مادر و یا هنگامی که مادرقادر به شیردادن بچه‌ها نباشد می‌توان آنها رابصورت دستی تغذیه نمود. جهت‌تغذیه بچه‌ها شیر با فرمولهای مختلفی توصیه شده است که یکی ازساده‌ترین‌فرمولها بشرح زیر میباشد:
شیر گاو 240 سی‌سی
زرده تخم‌مرغ 1 عدد
عسل 5 سی‌سی
مولیتی ویتامین کودکان 5 سی‌سی
شیردادن هر 12 تا 24 ساعت انجام می‌گیرد. البته باید در نظر داشت که تغذیه‌دستی بچه خرگوشها بندرت‌موفقیت‌آمیز بوده و ممکن است با مشکلات و عوارض‌متعدد گوارشی و تنفسی در بچه خرگوشها همراه باشد.
خرگوش و بهداشت عمومی
هر چند موارد گزارش شده از انتقال بیماریهای خطرناک بین انسان و حیوان در خرگوشهای اهلی و خانگی نادراست با این وجود مهمترین این بیماریها عبارتند از سالمونلوز، تولارمی، هاری، عفونتهای قارچی پوست و مو، سل وتوکسوپلاسموز.
جهت جلوگیری از بروز بیماری در حیوان و کاهش احتمال انتقال آن به صاحب حیوان توصیه‌های زیر بایدمورد توجه قرار گیرد.
1 - پس از خرید حیوان، جهت معاینه و بررسی وضعیت سلامت آن و دریافت راهنمائیهای لازم به درمانگاههای‌دامپزشکی مراجعه شود.
2 - حتی‌الامکان با ساخت جایگاه و لانه مناسب، حیوان در خارج از محیط منزل و به عنوان مثال در حیاط نگهداری‌گردد.
3 - در صورتیکه حیوان در داخل منزل نگهداری میشود باید دارای جایگاهی خاص و نسبتا محدود باشد و از رفت وآمد آزادانه حیوان در محیط منزل باید جلو گیری شود.
4 - محل نگهداری و لانه حیوان روزانه نظافت گردد.
5 - از تماس حیوان با حیوانات خانگی افراد دیگر و همچنین حیوانات غیرخانگی نظیر گربه‌های ولگرد جلوگیری‌شود.
6 - نظافت شخصی علی‌الخصوص شستن دستها پس از تماس با حیوان از اهمیت زیادی برخوردار است.
7 - در صورت مشاهده هرگونه تغییر در ظاهر و یا رفتار حیوان، جهت بررسی علت آن به درمانگاه دامپزشکی مراجعه‌شود و بر اساس نظر دامپزشک معالج انجام معاینات دوره‌ای مورد توجه قرار گیرد.
واکسن هاری جز در مواردی که حیوان در معرض هاری قرار دارد و یا در مناطقی که هاری شایع میباشد توصیه‌نمی‌شود و برای پیشگیری از بروز سایر بیماریهای متداول در خرگوش نیز تاکنون واکسنی تهیه نشده است