معرفي
خرگوش اهلي (Oryctolagus Cuniculus)حيواني از راسته خرگوش شكلان (Lagomorpha) و خانواده Leporidae است و خاستگاه ابتدائي آن غرب اروپا و شمال غرب آفريقا مي‌باشد.
در حال حاضر از نژادهاي مختلف آن به منظورهاي گوناگون از جمله توليد پشم و گوشت، انجام تحقيقات‌بيولوژيكي و بعنوان حيوانات خانگي استفاده مي‌شود.
رفتار غير تهاجمي و آرام خرگوش آنرا بعنوان يك حيوان خانگي ايده‌آل مطرح نموده است. با اين وجود جهت‌نگهداري مناسب آن، آشنائي با خصوصيات آناتوميكي، فيزيولوژيكي و رفتاري اين حيوان ضروري است.
ويژگيهاي كالبد شناسي و فيزيولوژيكي
سر: مهمترين ويژگي آناتوميكي حيوان در سر، گوشها مي‌باشند. بخش خارجي گوشها يعني لاله گوش‌خصوصيت برجسته اين حيوان بوده و علاوه بر نقش آن در شنوائي، به لحاظ وجود شبكه وسيع عروقي در زير پوست‌اين ناحيه، تأثير مهمي درتنظيم حرارت بدن دارند. لاله‌هاي گوش نرم و بسيار حساس مي‌باشند و نبايد از آنها براي‌گرفتن و مقيد كردن حيوان استفاده نمود.
چشمها به نسبت اندازه سر بزرگ و داراي زاويه ديدي حدود 190 درجه مي‌باشند. مردمكها قدرت اتساع‌زيادي دارند و بدين علت حساسيت بينائي حيوان به نور را در مقايسه با انسان 8 برابر افزايش مي‌دهند. پلك سوم دراين حيوانات رشد قابل ملاحظه‌اي دارد كه در هنگام خواب از گوشه داخلي چشم حركت نموده و سطح قرنيه رامي‌پوشاند.
دندانهاي خرگوش رشد دائمي دارند، بعنوان مثال دندانهاي پيشين در طول سال بيش از 10-12 سانتيمتر رشدمي‌نمايد بنابراين بيماريهاي دنداني نظير رشد بيش از حد دندانها و يا وجود دندانهاي نابجا و بد شكل از موارد متداول‌در خرگوشها مي‌باشند.
قفسه صدري: حجم قفسه صدري در مقايسه با گنجايش محوطه خيلي كوچك است. قلب نيز كوچك است وبر خلاف ساير پستانداران دريچه دهليزي – بطني سمت راست سه لختي (Tricuspid) نبوده و دو لختي Bicuspid))است.
محوطه بطني: طول روده‌ها حدود 10 برابر طول بدن است و بخش مهمي از آن را (از نظر گنجايش و عملكرد)روده‌كور (Cecum)تشكيل مي‌دهد كه باقيمانده هضم نشده مواد غذائي پس از عبور از روده باريك وارد آن شده وتوسط ميكروفلور موجود در آن مورد تجزيه قرار مي‌گيرند و تركيبي غني از پروتئين و ويتامين را ايجاد مي‌كنند.
خرگوش بطور طبيعي و غريزي رفتاري تحت عنوان مدفوع خواري دارد. اين حيوانات دو نوع مدفوع توليدمي‌كنند كه يك نوع آن بشكل دانه‌اي و نوع ديگر بحالت خميري است. نوع دوم غني از تركيبات پروتئيني و ويتاميني‌است و حيوان فقط اين نوع مدفوع را مورد تغذيه قرار مي‌دهد. اين عمل معمولا صبح زود انجام مي‌شود و حيوان‌مدفوع را مستقيما از مخرج خود مي‌گيرد و بدين ترتيب بخشي از نياز بدن به پروتئين و تركيبات ويتاميني را تامين‌مي‌نمايد.
ادرار خرگوش بواسطه مصرف جيره غذائي گياهي داراي PH قليائي حدود 8/2 است و رنگ آن از زرد روشن تانارنجي پر رنگ يا قهوه‌اي متمايل به قرمز متغير است كه ميزان رنگ بر اساس دهيدراتاسيون و قليائي بودن ادرار تغييرمي‌كند. همچنين بخاطر وجود نمكهاي كربنات كلسيم و فسفات آمونيم و منيزيم ادرار كدر است. رسوب اين تركيبات‌بر سطح ميله‌هاي قفس، تميز كردن لانه را با اشكال روبرو مي‌سازد.
درجه حرارت طبيعي بدن بين 37 تا 39/4 درجه سانتيگراد و به طور متوسط 38/3 درجه سانتيگراد مي‌باشد.
با توجه به وجود نژادهاي مختلف وزن حيوان بالغ مي‌تواند از حداقلkg 0/9 در نژادهاي كوچك (آلماني،لهستاني) تا kg 1/8 در نژادهاي متوسط (نيوزيلند) و kg 7/3 در نژادهاي بزرگ (فلاماندري بزرگ) متغير باشد. متوسططول عمر اين حيوان حدود 5 تا 6 سال و حداكثر طول عمر قابل انتظار 15 سال است.
نگهداري
خرگوش را مي‌توان در داخل منزل (بعنوان مثال در حياط) نگهداري نمود. حداقل سطح مورد نياز براي‌خرگوش با وزن kg 2 حدود 0/3 متر مربع است. براي خرگوشهاي با وزن بيش از kg 2 به ازاء هر كيلوگرم وزن اضافه‌سطح لانه بايد حدود 0/2 – 0/1 متر مربع افزايش يابد و در صورتيكه چند خرگوش با هم نگهداري شوند بايد به ازاءهر خرگوش اضافي 0/2 متر مربع به سطح لانه افزوده گردد.
ارتقاع لانه بايد در حدي باشد كه حيوان بتواند بطور كامل بر روي پاهاي خود بلند شود كه بسته به جثه حيوان‌مي‌تواند حدود 45-90 سانتيمتر در نظر گرفته شود. در صورتيكه خرگوش در فضاي خارج منزل نگهداري مي‌شودكف لانه بايد در مقابل نفوذ رطوبت عايق شود و در صورتيكه نگهداري در داخل منزل صورت مي‌گيرد كف لانه‌مي‌تواند مشبك و يا توري باشد كه بدين ترتيب ادرار و رطوبت ناشي از آن در كف قفس باقي نمي‌ماند و اين مسئله‌اجازه مي‌دهد تا تميز كردن لانه در فواصل طولاني‌تري انجام گيرد.
جهت جلوگيري از بروز نزاع در بين خرگوشها و عوارض متعاقب آن، خرگوشهاي نر را بايد جدا از هم نگهداري‌نمود. همچنين نرها و ماده‌ها نيز جز در هنگام جفتگيري بايد در لانه‌هاي جداگانه نگهداري شوند. نگهداري چندخرگوش ماده با هم در يك قفس اشكالي ندارد.
خرگوشها مي‌توانند درجه حرارت بين 270 – 4 درجه را تحمل نمايند كه البته متوسط درجه حرارت توصيه‌شده بين 22 – 16 درجه سانتيگراد است. رطوبت محيط بايد حدود 60 – 40 % باشد و حداقل طول مدت روشنائي‌مورد نياز 16 – 14 ساعت است. در صورتيكه طول مدت روشنائي محيط از اين مقدار كوتاهتر باشد حيوان دچارنقصان فعاليت جنسي پائيزي (Autumnal Sexual depression) مي‌گردد.
تغذيه
ميزان مصرف غذا در خرگوشها بطور متوسط روزانه حدود 5 گرم به ازاء 100 گرم وزن بدن است. بهترين ماده‌غذائي براي خرگوشها، جيره‌هاي غذائي تجاري است كه تركيبات آن بر اساس نياز حيوان تنظيم شده است. اين‌جيره‌ها معمولا حاوي 17% – 14% پروتئين، 22% – 12% فيبرخام و 2500 – 2100 كيلو كالري انرژي هستند.
در كنار اين مواد مي‌توان از سبزيجات مختلف نيز استفاده نمود و بايد توجه كرد كه سبزيجات فاسد و كپك‌زده‌نباشند.
اين حيوان از نظر فيزيولوژيك شبه نشخوار كننده (Pseudoruminant) بشمار ميرود و چون ميكروفلور دستگاه‌گوارش آن نسبت به تغييرات اسمولاريته و PHبسيار حساس است بنابر اين تغيير نوع مواد غذائي بايد به آهستگي وطي مدت 5 – 4 روز انجام گيرد و هرگونه تغيير ناگهاني در محتويات جيره غذائي، بخصوص استفاده از جيره‌هاي غني‌از كربوهيدرات مي‌تواند با ايجاد اختلالات شديد گوارشي سبب مرگ حيوان گردد.
توليد مثل
تعيين جنسيت در خرگوشهاي نابالغ بسيار مشكل بوده و به تجربه نياز دارد. بنابراين در اين مورد از دامپزشك‌كمك بگيريد.
خرگوشها در حدود سن 24 – 16 هفتگي به بلوغ مي‌رسند. نژادهاي كوچكتر زودتر ازنژادهاي بزرگتر و ماده‌هازودتر از نرها بالغ مي‌شوند. خرگوش ماده سيكل اوستروس منظمي ندارد ولي مرحله پذيرش جنسي طولاني و حدود7-10 روز است. در صورتيكه جفتگيري انجام نگيرد ظرف 1-2 روز حالت پذيرش از بين رفته و پس از آن حيوان‌مجددٹ وارد مرحله پذيرش جنسي مي‌گردد.
خرگوش ماده‌اي كه وارد اين مرحله شده است به ساير خرگوشهاي ماده داخل قفس اجازه مي‌دهد كه بر پشت‌وي بجهند كه اين نشانه در جهت تشخيص حيوان آماده جفتگيري حائز اهميت است. همانگونه كه در مبحث لانه ذكرشد نرها و ماده‌ها بايد جدا از يكديگر نگهداري شوند و فقط هنگام پذيرش جنسي خرگوش ماده براي مدت حدود10 دقيقه در قفس خرگوش نر قرار داده شود.
در صورتيكه جفتگيري منجر به لقاح نگردد، ممكن است آبستني كاذب (Pseudopregnancy) رخ دهد. در اين‌مرحله حيوان ماده كليه حالات حيوان آبستن را دارد و حتي پستانها نيز بزرگ مي‌شوند ولي اين مرحله حداكثر پس ازحدود 18 روز خاتمه مي‌يابد.
طول مدت آبستني حدود 33 – 30 روز است. رشد پستانها سريع بوده و طي هفته آخر آبستني صورت مي‌گيرد.طي روزهاي آخر حيوان ماده شروع به ساخت لانه مي‌نمايد و براي اين منظور اقدام به كندن موهاي ناحيه شكم‌مي‌كند. تعداد بچه‌ها بين 4-12 و بطور متوسط 7 عدد است. بچه‌ها معمولا صبح زود و طي حدود يك ساعت و ياكمتر متولد مي‌شوند. طول مدت شيردهي حدود 4-6 هفته است. مادر در طول روز فقط يكبار و معمولا صبحها به‌بچه‌ها شير مي‌دهد و بقيه ساعات روز لانه بچه‌ها را ترك مي‌نمايد كه اين مسئله نبايد بعنوان عدم پذيرش بچه‌هاتوسط مادر قلمداد شود. در صورت مرگ مادر و يا هنگامي كه مادر قادر به شيردادن بچه‌ها نباشد مي‌توان آنها رابصورت دستي تغذيه نمود. جهت تغذيه بچه‌ها شير با فرمولهاي مختلفي توصيه شده است كه يكي از ساده‌ترين‌فرمولها بشرح زير مي‌باشد:
شير گاو 240 سي‌سي
زرده تخم مرغ 1 عدد
عسل 5 سي‌سي
موليتي ويتامين كودكان 5 سي‌سي
شير دادن هر 12 تا 24 ساعت انجام مي‌گيرد. البته بايد در نظر داشت كه تغذيه دستي بچه خرگوشها بندرت‌موفقيت‌آميز بوده و ممكن است با مشكلات و عوارض متعدد گوارشي و تنفسي در بچه خرگوشها همراه باشد.
خرگوش و بهداشت عمومي
هر چند موارد گزارش شده از انتقال بيماريهاي خطرناك بين انسان و حيوان در خرگوشهاي اهلي و خانگي نادراست با اين وجود مهمترين اين بيماريها عبارتند از سالمونلوز، تولارمي، هاري، عفونتهاي قارچي پوست و مو، سل وتوكسوپلاسموز.
جهت جلوگيري از بروز بيماري در حيوان و كاهش احتمال انتقال آن به صاحب حيوان توصيه‌هاي زير بايدمورد توجه قرار گيرد.
1 – پس از خريد حيوان، جهت معاينه و بررسي وضعيت سلامت آن و دريافت راهنمائيهاي لازم به درمانگاههاي‌دامپزشكي مراجعه شود.
2 – حتي‌الامكان با ساخت جايگاه و لانه مناسب، حيوان در خارج از محيط منزل و به عنوان مثال در حياط نگهداري‌گردد.
3 – در صورتيكه حيوان در داخل منزل نگهداري مي‌شود بايد داراي جايگاهي خاص و نسبتا محدود باشد و از رفت وآمد آزادانه حيوان در محيط منزل بايد جلو گيري شود.
4 – محل نگهداري و لانه حيوان روزانه نظافت گردد.
5 – از تماس حيوان با حيوانات خانگي افراد ديگر و همچنين حيوانات غيرخانگي نظير گربه‌هاي ولگرد جلوگيري‌شود.
6 – نظافت شخصي علي‌الخصوص شستن دستها پس از تماس با حيوان از اهميت زيادي برخوردار است.
7 – در صورت مشاهده هرگونه تغيير در ظاهر و يا رفتار حيوان، جهت بررسي علت آن به درمانگاه دامپزشكي مراجعه‌شود و بر اساس نظر دامپزشك معالج انجام معاينات دوره‌اي مورد توجه قرار گيرد.