مهتاب جودکی*: انتشار تصاویری از نگهداری ۳۰ قلاده شیر آفریقایی در یک قفس تنگ، نام شیر را در ایران دوباره بر سر زبان‌ها انداخت و خاطره زجر شیرهای درنده ایران در سال‌های اخیر بار دیگر زنده شد. هرچند آخرین شیر ایرانی در سال ۱۳۲۱ در شمال دزفول شکار شد و نسل این حیوان برای همیشه در کشور منقرض شد، اما این روزها شیرهای وارداتی هستند که مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند. سلطان جنگل حالا در قفسی تنگ جا گرفته، نه چنگالش قوی است و نه عضلاتش نیرومند. صاحبان سیرک قشم که ۳۰ قلاده شیر را در قفسی کوچک جا داده‌اند، ادعا می‌کنند عضو انجمن حمایت از حقوق حیوانات هستند. اما ایمان معماریان، دامپزشک کلینیک حیات‌وحش پردیسان این ادعا را رد می‌کند: «هرکس می‌تواند با پر کردن فرم و پرداخت ۵۰ هزار تومان حق عضویت، عضو انجمن شود. یکسری قوانین بین‌المللی هست که سازمان‌های مرتبط با باغ‌وحش‌ها و نگهداری حیوانات حیات‌وحش تدوین می‌کنند و در ایران رعایت نمی‌شود. انجمن حمایت از حیوانات فقط در جایی که تشخیص دهد به حیوانات ظلم می‌شود، می‌تواند ایراد بگیرد.» هرچند داستان شیرهای قشم نخستین‌باری نیست که برای این حیوانات درنده در کشور رخ می‌دهند اما شاید بهتر است امیدوار بود که آخرین باشد.
که گفتت که با شیرکن کارزار؟
شیرها ساختار اجتماعی مشخصی دارند که بر پایه زندگی گروهی به سرپرستی یک تا سه نر و تعدادی ماده به همراه توله‌هایشان استوار است. شیرهای ماده شکار می‌کنند و نرها وظیفه محافظت از گروه و قلمرو را بر دوش دارند.
شهرام امیرشریفی، مدیرعامل انجمن دیده‌بان حقوق حیوانات در این‌باره می‌گوید: «شیرها برای قلمروی خود می‌جنگند و ورود رقیب به قلمرویشان به آنها استرس زیادی وارد می‌کند. آنها مثل دیگر موجودات سیستم عصبی دارند و در شرایط طبیعی با شلاق و کتک سازگاری ندارند. شیرها به چندین مایل مربع فضا احتیاج دارند. حالا قلمروی طبیعی آنها به یک قفس کوچک تبدیل شده و این تعداد
شیر روی هم تلنبار شده‌اند. فارغ از استرسی که خود این حیوانات دارند، صاحب سیرک هم استرس دیگری به آنها وارد می‌کند. شیرها برای انجام حرکات نمایشی و پریدن از حلقه آتش ساخته نشده‌اند و صاحبان سیرک در شرایطی سخت از آنها رفتاری غیرطبیعی می‌خواهند.» ایمان معماریان با بیان اینکه این برای من اتفاق جدیدی نیست، می‌گوید: «مردم که تازه چنین عکس‌هایی دیده‌اند برایشان تازگی دارد. باغ‌وحش‌ها همیشه شیرها را به این صورت نگه می‌دارند. یکی از
باغ‌وحش‌های جنوب کشور سال‌های سال است که مرکز اصلی قاچاق
شیر در ایران است و تکثیر
شیر انجام می‌دهد. در خود این باغ‌وحش هم وضع شیرها از این بهتر نیست و حالا این سیرک هم همین وضعیت را دارد. در باغ‌وحش مذکور تعداد زیادی
شیر و خرس وجود دارد. شیرها آنجا تکثیر شده‌اند اما همه خرس‌ها بدون استثنا از طبیعت شکار می‌شوند. خرس‌ها در قفس خیلی کوچک قرار دارند و شیرها روی هم انبار شده‌اند. اینکه به چه منظوری به این شکل نگهداری می‌شوند، اصلا مشخص نیست. قوانین سازمان محیط‌زیست با وجود ایرادات فراوانش اجازه نمی‌دهد کسی به این صورت حیوانات را آزار دهد.»
قانون غلط بهتر از بی‌قانونی
معماریان به استانداردهای یاد شده در قوانین محیط‌زیستی ایران انتقاد دارد: «برای نگهداری گونه‌ها یکسری قوانین داریم که قوانین خیلی درستی نیستند اما حداقل قوانین موجود است. سازمان محیط‌زیست به غلط می‌گوید هر
شیر به ۳۰۰ مترمربع فضا احتیاج دارد اما درباره امکانات دیگرش توضیحی نداده است. با این وجود اجرای این قانون غلط بهتر از بی‌قانونی است. اما یکسری قوانین بین‌المللی نیز در اروپا، آمریکا و قاره‌های دیگر وجود دارد که هر کدام استاندارد تعریف شده‌ای دارند. بر اساس این قوانین برای جایگاه حیوانات علاوه براندازه آن، وجود یکسری امکانات دیگر نیز مطرح می‌شود. آنها با تغییر و کم و زیاد کردن این امکانات و با بررسی هورمون‌های حیوانات، سطح استرس آنها را اندازه می‌گیرند و از این طریق می‌فهمند که حیوان از شرایط حاضر راضی است یا خیر.» او درباره استانداردهای نگهداری حیوانات در کشورهای اروپایی این‌طور توضیح می‌دهد: «در کشورهای اروپایی اگر جایگاه مناسب نداشته باشید اجازه نگهداری از حیوانات را نخواهید داشت. در استانداردهای جایگاه
شیر انواع امکانات گنجانده می‌شود. یک قسمت سرپوشیده، یک قسمت سرباز، تخت، مکانی برای تعیین قلمرو و جایی برای ناخن کشیدن، سایه‌بان و وسایلی برای بازی باید در جایگاه
شیر وجود داشته باشد. علاوه بر این غذای این حیوان باید با روش‌های خاص و به وسیله موتورها و طناب‌های خاص به او داده شود تا موقع غذا خوردن تحرک کافی داشته باشند و دچار اضافه وزن نشود.»
شیر در شرایط مطلوب می‌تواند چندین مرحله زایمان کند و از این چند مرحله می‌تواند حداقل سالی چهار توله نگه دارد. از بین تمام گربه‌سانان
شیر راحت‌تر از بقیه تکثیر می‌شود و این معضل شیرها در ایران است. دامپزشک کلینیک حیات‌وحش پردیسان اضافه می‌کند: «هرکسی
شیر دارد راحت آنها را جفت می‌اندازد و تکثیر می‌کند ولی اجازه این کار نباید وجود داشته باشد. تا زمانی که جایگاه و برنامه‌ای برای توله‌ها نداریم نباید اجازه انجام تکثیر هم بدهیم، باید جلوی این موضوع گرفته شود.»
شیرهای بی‌قیمت
همه این شیرها از آفریقا نیامده‌اند، بلکه پدران‌شان شیرهای آفریقایی بوده‌اند که در ایران تکثیر شده و به این تعداد رسیده‌اند. ایمان معماریان درباره
قیمت شیرهای آفریقایی می‌گوید: «شیر آفریقایی تقریبا هیچ‌قیمتی در دنیا ندارد چون تکثیرش خیلی راحت است و الان تقریبا هیچ باغ‌وحشی
شیر آفریقایی نمی‌خواهد. اما در ایران یکسری آدم‌های پولدار هوس می‌کنند
شیر در خانه نگه دارند و بعد با
قیمت خیلی زیاد بفروشند از ۱۰ میلیون تا ۲۰ میلیون؛ این اشتباه است. نگهداری این حیوانات به عنوان حیوان خانگی اشتباه است.» خرید و فروش این حیوانات غیرقانونی است اما انجام می‌شود. معماریان اضافه می‌کند: «متاسفانه حتی به صورت قانونی هم به افراد فروخته می‌شود و سازمان محیط زیست حتی مجوز این را هم می‌دهد. هیچ قانونی از حیوان
تحت ظلم حمایت نمی‌کند. قانون می‌گوید چون پول دادید می‌توانید خود را مالک جان این حیوان بدانید.»
زخم کهنه شیرها در کشور
زخم شیرهای محیط‌زیست ایران کهنه است که هر چند ماه یک بار سرباز می‌کند.
• پنج سال قبل، چهار
شیر از مرکز تحقیقات دانشگاه زابل به باغ‌وحش کرمان منتقل و در قفسی کوچک نگهداری شدند، در حالی که پیش از آن بارها نسبت به وضعیت نامناسب نگهداری این شیرها هشدار داد که شده بود، بهمن ماه ۹۲ به دلیل عفونی شدن زخم پنجه، یکی از حیوانات جان داد، تاکسی‌درمی و به موزه پارک مطهری کرمان فرستاده شد.
• مسئولان باغ‌وحش ارم نسبت به نگهداری و درمان شیرها بی‌توجهی کردند و سرانجام در دی ماه ۸۹ از بیم مشمشه با ۱۴ گلوله آنها را از پای در آوردند. این کشتار دسته‌جمعی در مدت کوتاهی پس از مرگ یک قلاده ببر سیبری وارداتی از روسیه اتفاق افتاد.
• زمستان سال ۱۳۹۰ سیرکی در اصفهان شش توله
شیر را از باغ‌وحشی در بابلسر خرید و به تهران برد که سه قلاده از آنها به علت نبود ایمنی در یدک‌کش اسب به بیرون پرتاب شده، در تهران جاماندند و سه قلاده دیگر به اصفهان رسیدند.
• شهریور ماه ۹۲ شیری که توسط یک پزشک در خانه نگهداری می‌شد، توسط یگان حفاظت محیط زیست استان تهران کشف شد، اما حیوان در وضعیتی به پارک پردیسان منتقل شد که دامپزشکان معتقد بودند بهتر است زجر زندگی‌اش را با مرگ آسان به پایان برسانند. این
شیر نر هفت ساله جثه‌ای به‌اندازه یک
شیر دوساله داشت؛ به دلیل نرمی استخوان دست‌ها، ستون فقرات و لگن‌اش تغییر شکل پیدا کرده بود و قادر به راه رفتن عادی و حتی دفع مدفوع نبود.
• به دلیل تعلل در مداوا دامپزشکان مسئول ناچار به تخلیه چشم
شیر باغ‌وحش زابل شدند. چشم این
شیر در حدود چهار ماه پیش زخمی شده و درنهایت عفونت آنقدر پیشرفت کرده بود که منجر به تخلیه چشم شد.
خاموشی نعره
شیر ایرانی
شیر ایرانی یا آسیایی یکی از جانوران بومی ایران به‌شمار می‌رود که نسل آن سال‌هاست منقرض شده. شهرام امیرشریفی درباره این
شیر می‌گوید: « این
شیر در زیستگاه اصلی منقرض شده و در حال حاضر تعدادی از آنها در باغ‌وحش کالیفرنیا و در جنگل گیر در گجرات هندوستان وجود دارند.» معروف‌ترین زیستگاه این حیوان منطقه دژ، کرخه و دشت‌ارژن فارس است. امیرشریفی بیش از ۵۰ سال تخریب زیستگاه و شکار را از اصلی‌ترین دلایل انقراض این حیوان می‌داند و درباره بازگشت این حیوان به ایران می‌گوید: «اگر می‌شد، این حیوان را به ایران باز می‌گرداندیم و تکثیر می‌کردیم اما متاسفانه نمی‌توانیم.»