سوغات فرنگ!/ حمید رضا امیدی سرور

نخستین رمان فارسی چه نام دارد؟ این رمان در چه زمانی و متاثر از چه شرایطی نوشته شد؟ شاید این‎ها سوالهایی باشد که به ذهن شما هم خطور کرده. اهل تحقیق به این سوال‎ها پاسخ‎های متفاوتی داده‎اند که احتمالا شما نیز به آنها برخورده‎اید، در این مطلب می‎خواهیم پاسخی قریب به یقین برای این سوالات پیدا کنیم.

اگرچه قصه‎گویی و روایت حکایات پندآموز و اخلاقی، به نظم و نثر، سنتی دیرپا در این دیار است، اما قرنها طول کشید تا این سنت در روایت داستان، شکل رمان به خود بگیرد. از این روی اگر بخواهیم رد نخستین رمان‎های فارسی را در تاریخ ادبیات این دیار بگیریم، قدمت آن به حدود صد سال می‎رسد. در واقع اگرچه در طول چند سده اخیر، آثاری بوده‎اند که از پاره‎ای جهات به رمان پهلو زده‎اند، اما این پهلو زدن همواره در آن حدی بوده که با اگر و اما، آنها را در دایره رمان جای داده‎اند و بدین لحاظ، میان محققان و صاحب نظران، کمتر اتفاق نظری وجود داشته که کدامین اثر را می‎توان به عنوان نخستین رمان فارسی -به معنای درست کلمه- مفتخر کرد و بدین ترتیب، هریک روی اثری از میان این آثار دست گذاشته و بدین ترتیب مقاطع تاریخی گوناگونی را هم به عنوان نقطه آغاز رمان نویسی در زبان فارسی برشمرده‎اند.

حمید رضا امیدی سرور

در یک جمع بندی کلی، می‎توان گفت که رسیدن به این جوابهای متفاوت، ناشی از تعاریف  متفاوتی‎ست که  از رمان  و البته آن میزان اغماض صاحب نظران در رویارویی با این آثار ( نسبت به عدم برخورداری از همین ویژگی‎ها)، وجود داشته است.

بر این اساس است که شاید برخی  با اغماض زیاد، «سَمَک عَیّار» را نقطه آغاز رمان فارسی به حساب می آورند، رمان گونه ای که در سدهٔ ششم هجری به زبان فارسی نوشته شده است. سمک عیار در سه جلد در بر دارنده داستانهایی عامیانه است که به زبانی ساده روایت شده و  سینه به سینه نقل شده و سده‌ها مایهٔ سرگرمی مردم ایران بوده‌. این داستان‌ها به دست فرامرز بن خداداد بن عبدالله کاتب ارجانی جمع‌آوری شده است. اگر این قول را بپذیریم و سمک عیار را نخستین رمان فارسی بنامیم، باید این را هم بپذیریم که نخستین رمان ایرانی سده‎ها قبل از تولد رمان در اروپا در کشور ها متولد شده!

طالبوف تبریزی نویسنده مسالک المحسنین و کتاب احمد از نخستین رمان گونه های فارسی

اما باید توجه داشت که هر متنی که داستانی را روایت می‎کند، رمان نیست؛ رمان از ویژگی‎های روایی و ساختاری خاصی برخوردار است که حکایت‎های داستانی نظیر سمک عیار را نمی‎توان در آن گنجاند و شاید در بهترین حالت، بتوان آن را نمونه‎ای برای نشان دادن  سابقه‎ی داستان‎گویی در این دریار تصور کرد.

نکته آنجاست که رمان در غرب متولد شد، رشد و نمو پیدا کرد و به شکل امروزین خود رسید. رمان فارسی نیز همچون دیگر گونه های ادبی حاصل آمیزش ایرانیان با غربیان در دو سده اخیر بوده است. زمینه شکل‎گیری آن در ایران را باید به دوران آغاز جریان تجدد  و ورود مظاهر صنعت و فرهنگ غرب به کشور دانست. یعنی زمانی که یکی از معدود شاهزادگان وطن پرست ایرانی، عباس میرزا در سپهر سیاست این دیار طلوع می‎کند؛ شاهزاده‎ای که پس از جنگ با روسها و شکست غیر منتظره‎ای که با آن روبرو می‎شود، پی به انحطاط تاریخی، سیاسی و اقتصادی ایران برده و به این فکر می‎افتد که دلایل این ضعف و انحطاط را شناسایی و آن را مرتفع کند. متاسفانه عمر عباس میرزا کوتاه بود و از بد اقبالی ایرانیان این مرد بزرگ نتوانست بر تخت سلطنت تکیه زند، اما اقداماتی که او نطفه آن را گذاشت و تا مرحله‎ای نیز پیش برد، زمینه ساز تغییر و تحولاتی شد که نه فقط در حوزه سیاسی و اقتصادی که در حوزه فرهنگی، هنری و ادبی نیز قابل ردیابی‎ست. او نه تنها مستشارانی از اروپا به ایران آورد، بلکه اولین گروه از محصلان ایرانی را به فرنگ فرستاد که علوم و فنون تازه را بیاموزند. اما مهمترین اقدامات او که به تغییر و تحول حوزه فرهنگ و ادبیات انجامید، فرمان او برای وارد کردن صنعت چاپ، انتشار روزنامه و ترجمه متون غربی(در زمینه‎های مختلف) بود که همگی نقشی تعیین کننده در تغییر و تحول ادبی ایران در سالهای بعد داشتند.

سیاحتنامه ابراهیم بیک، رمان گونه ای که انتشارش جنجال آفرین شد!

به هرحال از چنین زمانی‎ست که آمیزش ایرانیان با غرب و  شکل گیری جریان تجدد در دهه های بعد، زمینه ساز آشنایی ایرانیان با گونه‎های ادبی جدید مانند نمایشنامه و رمان می شود که البته پیش از آن، خود نمونه هایی اگر نه همانند که کم و  بیش مشابه داشتند که در اولی از تعزیه و در دومی از سنت‎های قصه گویی به نظم و نثر در ادبیات فارسی می‎توان یاد کرد.

از این پس بود که ایرانیان با در آمیختن سنت‎های داستان‎گویی پارسی با شیوه‎های رمان‎نویسی غربی، در حد بضاعت خود، نخستین رمان‎گونه‎های فارسی را بنویسند. آثاری که شاید هریک از جنبه‎هایی به رمان در تعریف اصلی خود نزدیک بودند، اما از جنبه‎های دیگر تفاوت‎هایی اساسی با آن داشتند. اگر از «حکایت یوسف شاه» که میرزا فتحلی آخوند‎زاده  در ۱۲۵۳ هجری قمری در تفلیس منتشر شده- به دلیل نوشته شدن به زبان ترکی- بگذریم، می‎توان به کتاب «سیاحتنامه ابراهیم بیک» اثر زین‎العابدین مراغه‎ای اشاره کرد که در سال ۱۲۷۴ منتشر شد. چاپ اول جلد نخست این کتاب به دلیل محتوای انتقادی آن و جو سیاسی حاکم بر آن روزگار، بدون نام نویسنده  منتشر شد، این  مطالب انتقادی که به زبانی کم و بیش تند به سیاست، مسائل اجتماعی و عقب‎ماندگی‎های ایران می‎پردازد،  هنگامه‎ای را در ایران به راه ‎انداخت، که از نشر کتاب جلوگیری و دستور جمع آوری آن و البته کشف نام نویسنده داده شد! البته حکومتیان هویت نویسنده را نتوانستند کشف کنند و زین العابدین مراغه‎ای بعد از چندی که آب‎ها تقریبا از آسیاب افتاد، ادامه آن را نیز نوشت و این بار با نام خود منتشر کرد که البته این بخش ها به قوت بخش نخست آن نیست. این کتاب مضمونی داستانی دارد و در واقع سفرنامه‎ای به اطراف و اکناف این دیار است که با زبانی انتقادی به شرح مصائب یا بلایایی که بر سر مردم آمده، می‎پردازد.

شمس و طغری، نخستین رمان فارسی که از حال و هوای تاریخی برخوردار بود

قریب به یک دهه بعد «مسالک المحسنین» (۱۲۸۳)و «کتاب احمد» (یا سفینه طالبی) هر دو اثر طالبوف تبریزی منتشر شدند که او نیز همانند میرزا فتحعلی آخوندزاده خارج از ایران (در روسیه) می‎زیست، اما برخلاف آخوندزاده که زبان ترکی را انتخاب کرد، این کتابها را به زبان فارسی نوشت. هر دو اثر از رنگ و بوی داستانی برخوردارند، اما به سختی می‎توان آنها را رمان به حساب آورد چرا که در اولی بیشتر به سفرنامه‎ای خیالی نزدیک است که خط داستانی بهانه‎ای‎ست که نویسنده در جای جای آن به نقد سیاسی و اجتماعی ایران آن روزگار پرداخته و سعی در باز نمودن دایل عقب ماندگی مردم این دیار داشته باشد و در دومی نیز حکایت‎های داستانی میان پدر و پسری، بهانه‎ای‎ست برای بیان مسائل مختلف از علمی گرفته تا ریاضی و …

مختصر اینکه آثاری همچون سیاحتنامه ابراهیم بیک و  مسالک المحسنین را به اتکای برخورداری از خط داستانی که دارند، نمی‎توان رمان خواند و شاید در بهترین حالت بتوان آنها را جزو آثاری به حساب آورد که زمینه ساز شکل‎گیری رمان ایرانی در سالهای بعد شدند.

در سال ۱۲۸۷ اما، اثری نوشته شد به نام«شمس و طغری»  نوشته‎ی میرزا باقر خسروی که پیش از آن ترجمه اثری داستانی از جرجی زیدان را در کارنامه داشت، کتاب او تا آن زمان بیشترین نزدیکی را -در میان آثار نوشته شده به زبان فارسی- به ساختار و اسلوب رمان‎ غربی داشت، پس به گزاف نیست اگر برخی شمس و طغری را اولین رمان فارسی به حساب می‎آورند و با این فرض، اولین رمان فارسی را نیز در گونه‎ی تاریخی جای می‎دهند. در زمان نوشته شدن شمس و طغری جنبشی در زمینه نوشتن آثار تاریخی و پرداختن به تاریخ ایران در میان نویسندگان بوجود آمده بود که حاصل جوی بود که در دوران مشروطه برانگیخته شده و به تقویت احساس ملی گرایی و ناسیونالیستی در میان بسیاری از مردم و بخصوص نویسندگان انجامیده بود. بنابراین در این سالها نه تنها ترجمه رمانهای تاریخی طالبان بیشتری داشت، به همین تناسب، نوشتن رمان گونه‎ها یا داستان های تاریخی نیز مورد توجه قرار گرفته بود.

شمس و طغری در سه جلد نوشته شد و میرزا باقر خسروی با بردن داستان به زمان حمله مغول به ایران، می‎کوشد داستانی عاشقانه را با بیانی جذاب برای مخاطب روایت کند. ارائه روایت داستانی از تاریخ – اگرنه مبتنی بر الگوهای رمان‎نویسی غربی- در این دیار بی سابقه نیست، برای نمونه در تاریخ بیهقی فصل بردار کردن حسنک وزیر، از بیانی روایی و داستانی برخوردار است، اما تفاوت کار میرزا باقر خسروی با پیشینان در آن است که او زمینه ای تاریخی را بستری برای بازگویی روایتی داستانی قرار می‎دهد، شخصیت می‎آفریند، روابط را به نمایش می‎گذارد و درنهایت – در حد بضاعت خود- روایتی مبتنی بر زمان و مکان را بازگو می‎کند، به گونه‎ای که بدون اغماض چندانی این اثر را می‎توان نخستین رمان فارسی به حساب آورد.

تهران مخوف سر آغاز رمان اجتماعی در ایران

قریب به یک دهه بعد، ادبیات ایران صاحب رمان تاریخی دیگری می‎شود، «دامگستران» (یا انتقام خواهان مزدک) که جلد اول آن در سال ۱۲۹۹ منتشر شده و نمونه‎ی دیگری از ادبیات ملی و میهنی متاثر از حال و هوای آن روزگار است و چشم بردوران شکوه شاهنشاهی پیش از اسلام دارد و البته اعراب را به دلیل درهم کوبیدن چنین شاهنشاهی‎ای خوار می شمارد. این ایده در دوران سلطنت رضا شاه با توجه به رویکرد دین ستیزانه او و البته تلاشش برای چسباندن خود به شاهان باستانی و نامدار ایرانیان، شکل پر رنگ‎تری گرفته و به ترویج نوعی باستان گرایی در ادبیات و تاریخ‎نگاری ایرانیان می‎انجامد. در این سالها متاثر از این احوال، رمانهای تاریخی دیگری هم نوشته می‎شود، اما نخستین سالهای سده‎ی چهاردهم شمسی مصادف است با طلوع رمان اجتماعی در ایران و انتشار آثاری نظیر تهران مخوف (۱۳۰۴) اثر مرتضی مشفق کاظمی که  بیش از پیش رمان ایرانی را به ساختارها و الگوهایی که در زادگاه رمان به عنوان شاخصه‎های آن معرفی شده، نزدیک می‎کند. اهمیت تهران مخوف و همچنین برخورداری آن از اسلوب رمان غربی (در قیاس با آثار قبل از خود) به گونه‎ای ست که برخی خوش‎تر دارند که این رمان را سرآغاز رمان‎نویسی در ایران بدانند. اما با این حال نزدیک تر به واقع آن است که همان شمس و طغری را نخستین رمان فارسی به حساب بیاوریم (رمانی که در گونه تاریخی نوشته شده بود) و تهران مخوف را به عنوان نخستین رمان اجتماعی ایران مفتخر کنیم که سر آغاز افزایش کمی و کیفی رمان در این دیار نیز بود و این خود روایتی دیگر دارد.

پی نوشت:

^{داستان رمان شمس و طغری از این قرار است: شمس پسر حکمران فیروزآباد، در یک آتش‌سوزی اتفاقی طغری پانزده‌ساله را از میان آتش نجات می‌دهد و هنگامی که دختر بر پشت شمس سوار است تا با کمند فرود آید، هر دو به هم دل می‌ دهند.اما طغری مغول اجازه ندارد با شمس ازدواج کند و شمس با اینکه در ابتدای داستان به مغولان دشنام می‌دهد، اما بخاطر طغری به نوکری مغولان می‌پردازد و حتی در جنگ آنان شرکت می‌کند تا از معشوق خود محافظت کند و نیز می‌کوشد تا اجازه‌ی رسمی سلطان مغول را برای ازدواج با طغری بگیرد. اما همواره وصل آن‌دو با مشکلات بسیاری همراه می شود و…}