تصویب قانون حفاظت و تشکیل کانون شکار ایران در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶ میلادی) نخستین اقدام مدون در راستای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران به شمار می آید. وظیفه اصلی کانون شکار به عنوان یک نهاد مستقل، حفظ نسل حیوانات قایل شکار و نظارت بر اجرای مقررات آن بود. نخستین تجربه های حاصل از اجرای قانون یاد شده، مشخص کرد که حفظ جانوران وحشی تنها از راه حفاظت از زیستگاه های آنها می تواند میسر شود و زمینه حفاظت حیات وحش، بدون حفاظت زیستگاهها عملی نخواهد بود. از این رو زمینه تاسیس یک نهاد دولتی جدید به نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در سال ۱۳۴۶ (۱۹۶۷ میلادی) فراهم شد. در این سال سازمان یاد شده به عنوان یک دستگاه مستقل دولتی و زیر نظر شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید جایگزین کانون شکار گردید و فعالیت خود را بر مبنای همان اصل حفاظت از زیستگاه حیات وحش برای حفظ گونه های جانوری آغاز نمود. در قانون های این سازمان امکان اختصاص بخش هایی از کشور به پارک های ملی که در آن زمان به نام پارک های وحش شهرت داشتند، و نیز منطقه های حفاظت شده با تعریف های معین فراهم شد. به این ترتیب اولین سنگ بنای مناطق حفاظت شده ایران در سال ۱۳۴۶ یعنی ۹۵ سال پس از احداث اولین پارک ملی جهان در آمریکا (پارک ملی یلواستون) و ۱۹ سال پس از بنیانگذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع (IUCN) نهاده شد. سازمان جهانی حفاظت یا سازمان بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، بزرگترین و مهمترین شبکه جهانی حفاظت است که وظیفه اصلی آن حفظ منابع طبیعی است. این سازمان در سال ۱۹۴۸ میلادی تاسیس گردید. این سازمان ۸۱ کشور، ۱۱۱ آژانس دولتی، بیش از ۸۰۰ سازمان غیر دولتی و نزدیک به ۱۰ هزار کارشناس و دانشمند را از ۱۸۱ کشور جهان گرد هم آورده است. وظیفه این سازمان تاثیر گذاری، تشویق و کمک به تمامی جوامع جهان برای حفاظت از یکپارچگی و تنوع طبیعت و مراقبت از نحوه استفاده از منابع طبیعی است تا بهره برداری از منابع، مبتنی بر قواعد و به لحاظ بوم شناختی پایدار باشد. 
پس از آن در همان سال (۱۳۴۶) پیشنهاد تاسیس دو پارک ملی و پانزده منطقه حفاظت شده به عنوان نخستین گروه از مناطق تحت حفاظت به تصویب شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید رسید. در ۱۳ بهمن ۱۳۴۹ (۲ فوریه ۱۹۷۱ میلادی )کنوانسیون رامسر که قدیمی ترین معاهده بین المللی با تاکید بر حفاظت از طبیعت در جهان به مشار میرود، در شهر رامسر آغاز به کار کرد. اما در سال ۱۹۷۵ میلادی جنبه قانون یبه خود گرفت. این معاهده ۱۵۲ کشور عضو خود را ملزم به تعیین و حفظ تالاب های با اهمیت بین المللی و تشویق به استفاده خردمندانه از انها می نماید. سهم تالاب های ثبت شده ایران تا به حال به بیست و دو تالاب رسیده است.
درک جایگاه محیط زیست با مفهومی فراگیر تر و ضرورت توجه هر چه بیشتر به حفاظت از آن، به تشکیل سازمان حفاظت از محیط زیست ایران در سال ۱۳۵۱ (۱۹۷۲ میلادی) و ادغام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در آن منجر شد. با تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴ میلادی) اختیارات و صلاحیت های قانونی جددی، که تا حدی با ضرورت های رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی آن زمان متناسب بود، به سازمان حفاظت محیط زیست داده شد. در همان سال عنوان پارک حیات وحش به طور رسمی به پارک ملی تغییر نام داد. دو طبقه بندی جدید نیز از سوی این سازمان با عناوین پناهگاه حیات وحش و اثر طبیعی ملی مورد تصویب قرار گرفت. تحول تشکیلاتی سازمان از محور عمده فعالیتهای خود یعنی حیات وحش و زیستگاه به کل محیط زیست کشور را می توان همگامی کشور با دگرگونیها و ضرورتهای زمان خود تلقی نمود. سازمان محیط زیست در پی استاندارد کردن تعاریف، معیارهای انتخاب و مدیریت مناطق با IUCN و تصویب قانون مناسب برای آنها، ویژگیهای مناطق را در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴ میلادی) به چهار طبقه کلی زیر تقسیم بندی نمود :
- پارک ملی
- اثر طبیعی ملی
- پناهگاه حیات وحش
- منطقه حفاظت شده
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ یک اقدام دیگر در حفاظت از محیط زیست صورت پذیرفت و به هنگام تدوین قانون اساسی، اصل پنجاهم با تاکید بر حفاظت محیط زیست تنظیم شد. این اصل حفاظت از محیط زیست را یک وظیفه عمومی دانسته و فعالیت هایی را که با آلودگی محیط زیست و یا تخریب غیر قابل جبران آن همراه است، ممنوع کرد هاست. در همین راستا قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست که از قانون های تشکیلاتی و مدیریتی سازمان محیط زیست به شمار می رود در سال ۱۳۷۱ اصلاح و به طور نهایی تصویب گردید. از جمله وظایف سازمان محیط زیست می توان به شناسایی منطقه ای با ویژگی های منحصر به فرد اکولوژیک ، شناسایی اکوسیستم های کشور در رابطه با مسائل محیط زیست، شناسایی گونه های با لرزش، کمیاب و در حال انقراض گیاهی یا جانوری و زیستگاه های آنها اشاره کرد. به طور کلی سازمان محیط زیست جهت طبقه بندی مناطق معرفی شده خود چهار اصول را مبنای تعاریف و طبقه بندی خود قرار داه بود که عبارتند از :
۱- مناطق وسیع و برجسته ای که دارای اهمیت ملی هستند و میراثهای طبیعی در آنها باید ضمن حفاظت، نیازهای گردشگری، آموزشی و پژوهشی را برآورده نماید.
۲- طیفی از مناطق آبی و خشکی که می توانند حفاظت حیات وحش را تضمین کرده و دخالتهای انسانی در آنها از نظر مدیریت، تا حد معینی مجاز شمرده می شود.
۳- مناطق نسبتا کوچک یا نمونه های برجسته و منحصر به فرد و آثار باقیمانده گیاهی و جانوری یا پدیده های زمین شناسی که غیر قابل جانشین هستند.
۴- مناطقی که از جنبه حفاظت گیاهان و جانوران حائز اهمیت هستند ولی نیاز به احیاء و ترمیم دارند.
همچنین اختیارات قانونی و اداره کلیه مناطق تحت حفاظت و تالابهای بین المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر نیز در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴ میلادی) به وظایف سازمان محیط زیست اضافه گردید. سازمان محیط زیست در این سال از میان زیستگاههای مهم آبی ۱۸ تالاب با ارزش جهانی را در فهرست تالابهای کنوانسیون رامسر به ثبت رساند. در سال ۱۳۵۳ سازمان محیط زیست ۹ منطقه از اراضی تحت حفاظت خود را به عنوان ذخیره گاه زیست کره انتخاب و به برنامه انسان و کره مسکون معرفی نموده و این مناطق در سال ۱۳۵۵ (۱۹۷۶ میلادی) به تائید دبیرخانه انسان و کره مسکون رسید. در واقع می توان گفت کشور ایران از جمله کشورهای پیشگامی بود که نخستین گروه از ذخیره گاه های زیستکره به تعداد ۵۷ منطقه را تشکیل دادند. به علاوه سازمان محیط زیست ضمن بررسی و تعیین گونه های مهم جانوری در خطر تهدید، شماری از گونه ها راحمایت شده اعلام کرد و برای تضمین حفاظت بیشتر این گونه ها اقدامات قانونی نیز انجام داد. از جمله اینکه برای حمایت از گونه های غیر حمایت شده در مناطق آزاد ممنوعیتهای زمانی، مکانی، طریقی و نوعی به وجود آورد تا این گونه ها دوره های حساس زیستی خود را در امنیت به سر برده و از شیوه های شکار و ابزار نامناسب برای شکار آنها استفاده نشود و برای ارتقاء سطح حمایت از گونه های جانوری اعم از حمایت شده یا غیر حمایت شده پاره ای از زیستگاه های ویژه آنها به مدت ۵ سال تحت عنوان شکار ممنوع به طور رسمی قرار می گیرد تا جمعیت آنها ترمیم گردد. تا سال ۱۳۵۴ تعداد مناطق چهارگانه رسمی کشور به ۶۵ منطقه به وسعت ۵/۷ میلیون هکتار مشتمل بر ۱۳پارک ملی و ۲۳ منطقه حفاظت شده و ۲۷پناهگاه حیات وحش و ۱۲ اثر طبیعی ملی ارتقاء یافت. در میان شبکه مناطق چهارگانه ۵ ذخیره گاه دریائی نیز پیش بینی شده بود. از سال ۱۳۵۶ تا سال ۱۳۶۰ (۱۹۸۱ میلادی) به علت تخریب مناطق تعدادی از آنها از شبکه حذف یا تغییر عنوان دادند. در سال ۱۳۶۱ (۱۹۸۲ میلادی ) برای مقابله با روند تخریب و حفظ موجودیت مناطق اقدام به ناحیه بندی ابتدایی گردید که طی آن یک پنجم وسعت مناطق حافظت شده و پناهگاه های حیات وحش با توافق با سازمان جنگلها و مراتع ممنوع التعلیف اعلام شد و براساس ضوابطی به عنوان محدوده امن انتخاب گردیدند. همه این محدوده ها بیش از ۵ هزار هکتار وسعت داشته و همانند هسته طبیعی و مرکزی در دل این مناطق محسوب می شوند. قرار بر این گردید اراضی پیرامونی آنها براساس تعیین ظرفیت مورد استفاده قرار گیرد. هم اکنون این محدوده ها تنها بخش هایی هستند که کمتر دست خورده بوده و جمعیت گونه های جانوری آنها رو به ترمیم قرار گرفت.
تعریف و مفاهیم : تعاریف و معیارهای سیستم طبقه بندی جدید در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴ میلادی) از طرف سازمان محیط زیست ارائه و مورد تصویب قرار گرفت. بر اساس مطالب یاد شده مناطق حفاظت شده ایران بر اساس تعریف ها و معیار های قانونی نظام طبقه بندی مناطق، در چهار گروه اصلی پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده طبقه بندی و معرفی می شوند. همچنین اختیارات قانونی لازم در راستای مدیریت مناطق حفاظت شد هکشور به سازمان حفاظت محیط زیست واگذار شد. علاوه بر چنین مناطقی که با طبقه بندی های IUCN همخوانی دارند و در ایران با عنوان مناطق چهارگانه مصوب شده اند، نواحی دیگری نیز با عنوان های منطقه شکار ممنوع، تالاب، تالاب بین المللی، ذخیره گاه زیست کره تحت مدیریت قرار دارند.

- گردآوری : پیام احتسابیان / مؤسسه طبیعت پژوهان زیما
- منابع : 
- راهنمای تالاب های ایرانی ثبت شده در کنوانسیون رامسر / مهندس مسعود باقرزاده کریمی – مهندس مهبد روحانی رانکوهی . تابستان ۱۳۸۶
- اطلس مناطق حفاظت شده ایران / سازمان حفاظت محیط زیست . علی اصغر درویش صفت
- مناطق حفاظت شده ایران (مبانی و تدابیر حفاظت از پارکها و مناطق) تالیف: هنریک مجنونیان پاییز۱۳۷۹ ناشر : سازمان حفاظت محیط زیست


منبعvahsh.ir