امروز یکم سپتامبر ۲۰۱۲ (یازدهم شهریور) از سوی انجمن حفاظت از پرندگان شکاری در آفریقای جنوبی و انجمن حفاظت از شاهین در بریتانیا روز جهانی آگاه سازی در مورد کرکس‌ها نامگذاری شده است.
علت انتخاب این روز به این نام، کاهش قابل توجه تعداد این پرندگان و روند رو به افزایش انقراض آنها ذکر شده است.
به گفته مسئولان این انجمن چهار گونه از کرکس های آسیایی به نام های کرکس های پشت سفید، کرکس های منقار دراز، کرکس های منقار باریک و کرکس های سر قرمز بشدت در معرض انقراض قرار دارند. حقایقی مانند این، انجمن های حفاظت از پرندگان را به فکر انداخته تا به صورتی جدی تر در مورد این پرنده آگاه سازی کنند.
کرکس یا لاشخور که در زبان فارسی آن را مرغ مردار خوار، دژکاک، دال و لشخور می نامند، از خانواده پرندگان شکاری است. پرنده ای که با وجود نقش تاثیرگذارش در زندگی بشر، همواره منفور بوده و به آن کم لطفی شده است. به عنوان مثال در لغت نامه دهخدا در توصیف این پرنده آمده است: “پرنده ای بدریخت و گوشتخوار”. در حالی که به نظر می رسد این توصیف با فرضیه نسبی بودن زیبایی تناقض دارد.
اما سودمندی کرکس در چیست؟
این پرنده از مردار حیوان و گاه انسان تغذیه می کند. مرداری که ممکن است پر از عفونت و بیماری باشند، بیماری هایی مانند وبا و سیاه زخم که هر موجودی را از پا در می آورد.
اما این بیماری‌ها، کرکس ها را بیمار نمی کنند و آنها با خوردن مردار، به پاک شدن زمین از بیماری و عفونت کمک می کنند.
کرکس ها گاه لاشه گاوها و گوسفندهای بیماری را می خورند که اگر روی زمین می ماند، دامداران مجبور می شدند برای دفن و پاکسازی آنها هزینه های زیادی را متحمل شوند.
حقایقی در مورد کرکس
از ویژگی های ظاهری این پرنده، سر طاس او است. کرکس برای کندن گوشت حیوانات مرده سر خود را داخل بدن آن ها فرو می برد. اگر سر لاشخور مو یا پر داشت هنگامی که با منقار خود گوشت لاشه را می خورد، میکروب ها وارد موهایش می شدند و همان جا رشد می کردند. اما طاسی سر لاشخور باعث می شود که کله این پرنده در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرد و در نتیجه میکروب های روی سرش از بین بروند.
کرکس دارای منقاری بزرگ و برگشته است. منقار کرکس قوی است اما نه آنقدر که بتواند بدن مردار را بشکافد. او معمولا صبر می کنند تا پرندگان قوی تر این کار را برایش انجام دهند.
کرکس در یک وعده غذایی قادر است معادل حدود بیست درصد وزن خودش غذا بخورد. بدن کرکس به دستگاه هاضمه ویژه ای مجهز است. معده این پرنده اسید خاصی تولید می کند که قادر است سمومی مانند سم بوتولینوم و باکتری های وبای خوکی و سیاه زخم را در خود حل کند.
از کرکس‌ها در نقاط مختلف جهان حفاظت می‌شود
کرکس زمانی که از سوی جانور دیگری تهدید می شود، استفراغ اسیدی خود را به سمت آنها پرتاب می کند. استفراغی که بوی مشمئزکننده آن تا روزها باقی می ماند. این پرنده همچنین بر روی پاهای خود ادرار می کند. اسید اوریک موجود در ادرارش میکروبهای ناشی از راه رفتن بر روی مردار را که به پاهایش چسبیده از بین می برد.
کرکس بالهایی پهن و بزرگ دارد به طوری که هنگام پرواز فاصله انتهای دو بال بعضی از کرکس ها به حدود سه متر می رسد.
کرکس به بلندپروازی نیز مشهوراست. پرواز این پرنده معمولا در اوج و در زمانی طولانی انجام می شود. در آفریقای مرکزی نوعی کرکس به نام راپل گریفون وجود دارد که بلندپرواز ترین پرنده دنیا است. در سال ۱۹۷۳میلادی یکی از این کرکس ها با هواپیمایی که در ساحل عاج و در ارتفاع ۳۷ هزار پایی در پرواز بود برخورد کرد.
کرکس دید بسیار خوبی دارد و لاشه حیوانات بسیار کوچک را از فاصله شش کیلومتری تشخیص می دهد.
چنین گفت پیش زغن کرکسی
که نبود زمن دوربین تر کسی
(سعدی)
کرکس به درازی عمر هم مشهور است. عمر تقریبی این پرنده در شرایط محافظت شده به حدود سی سال می رسد. در سالهای اخیر به خاطر افزایش مسمومیت های ناشی از مواد شیمیایی تجاری، مرگ و میر این پرنده ها افزایش یافته است. اما به نظر می رسد که در گذشته این پرنده مدت بیشتری می زیسته. چنانچه رودکی شاعر قرن سوم و چهارم هجری سروده است:
چرا عمر کر
کس دو صد سال ویحک
نماند ز سالی فزونتر پرستو
(ویحک کلمه ای ست که در مقام ترحم به کار می رفته است)
گونه های مختلف کرکس
۲۳ گونه کرکس در جهان وجود دارد.۱۶ گونه آن جزو کرکس های عصر قدیم و باقی جزو کرکس های عصرجدید هستند.کرکس های عصر قدیم شامل کرکس های آفریقا، آسیا و اروپا و کرکس های عصر جدید بیشتر کرکس های آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی را در بر می گیرند. کرکس های عصر جدید و قدیم عمدتا تفاوت های ظاهری دارند. کرکس های عصر قدیم حس بوبایی خوبی ندارند اما از توانایی بینایی بالایی برخوردارند.
هما کرکس واقعی و اسطوره ای ایران باستان
عطار نیشابوری در کتاب منطق الطیر که پر از نام پرندگان است از نوعی کرکس به نام هما یا همای نام برده است. هما یا مرغ استخوان خوار نوعی کرکس بزرگ است که در کوههای مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی می کند. این پرنده مثل لاشخورها لاشه خوار است اما غذای اصلیش مغر استخوان است.
هما در اسطوره های ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و معروف است که اگر سایه اش بر سر هر کس بیفتد به سعادت و کامرانی می رسد. زرتشتیان قدیم ایران هم باور داشتند که اگر هما سراغ جنازه فردی که روی بلندی گذاشته شده بیاید، آن فرد در عالم جاودان سعادتمند خواهد شد.
در شعر و ادبیات فارسی هم از این پرنده به فراوانی یاد شده است:
همای از همه مرغان از آن نظر شرف دارد- که استخوان خورد و جانور نیازارد
(سعدی)
تا همایم خوانده ای در کام دل – هر نواله استخوان می آیدم
(خاقانی)
هم اکنون هما جزو پرندگان حمایت شده ایران است و در فهرست قرمز انجمن بین المللی حفاظت از طبیعت (آی یو سی ان) در رده پرندگان آسیب پذیر قرار دارد.
انجمن های حفاظتی پرندگان در سراسر جهان در تلاشند تا با برگزاری مراسم مختلف در روز یکم سپتامبر امسال، به مردم در مورد این پرندگان و کاهش روزافزون تعداد آنها آن اطلاعات بدهند.
شاید تلاش آنها روزی به ثمر برسد و مردم به این پرندگان نه به عنوان موجوداتی بدریخت و بدبو بلکه به عنوان پرندگانی سودمند توجه بیشتری کنند. به نظر می رسد شعر زیبای سهراب سپهری شروع خوبی برای این کار باشد:
من نمی‌دانم،
که چرا می‌گویند؛ اسب حیوان نجیبی است، کبوتر زیباست
و چرا در قفس هیچ کس کرکس نیست.
گل شبدر چه کم از لاله قرمز دارد؟
چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید…