حمیدرضا میرزاده/ روزنامه اعتماد
پیرمرد با دوربین دوچشمی به این سو و آن سو نگاه می‌کند؛ سبک گام برمی‌دارد، ساکت و بی‌صدا. ناگهان متوجه چیزی در دوردست می‌شود. با اشاره دست همراهان پشت سرش را متوقف می‌کند، می‌نشیند. شاخ بز را به دست می‌گیرد، از انتهای باریک آن، با قدرت می‌دمد و صدایی شبیه به نعره «مرال» (گوزن قرمز ایران) از آن بلند می‌شود؛ همه ساکت هستند و منتظر... از میان درختان جنگل چیزی می‌جنبد، خش خش حرکت موجودی به گوش می‌رسد؛ پیرمرد به دیگران آماده باش می‌دهد؛ همه نقطه‌یی را نشانه رفته‌اند که صدا از آنجا شنیده می‌شود؛ چند لحظه بعد، هیبت یک مرال با شاخ‌های زیبا ظاهر می‌شود؛ همه نفس‌هایشان را حبس کرده‌اند و ماهیچه‌های انگشت‌های سبابه را روی دکمه فشار می‌دهند... کلیک... کلیک... کلیک!

پیرمرد در پوست خود نمی‌گنجد، ناگهان اختیارش را از دست می‌دهد و با خوشحالی محیط‌بانی که کنارش نشسته را در آغوش می‌گیرد: «دیدی تونستم... کشیدمش اینجا!» مرال صدای پیرمرد را می‌شنود، کمی مکث می‌کند و مات و مبهوت به پیرمرد و همراهانش نگاهی می‌اندازد؛ می‌دود و میان درختان جنگل ناپدید می‌شود. همراهان پیرمرد خوشحالند، آنها توانسته‌اند از فاصله‌یی بسیار نزدیک از یک مرال نر بالغ عکسبرداری کنند. شب را در خانه‌یی شبیه خانه‌های ترکمنی گذرانده‌اند که «بوم کلبه» نام گرفته و حالا محل اقامت گردشگرانی است که می‌خواهند از «پارک ملی گلستان» بازدید کنند. به پیرمرد دست مریزاد می‌گویند؛ پیرمردی که تا همین سال گذشته تفنگ بر دوشش می‌گرفت و با دیدن مرال به جای «کلیک»، «شلیک» می‌کرد، حالا اما به استخدام گروهی در آمده که قصد دارند پارک ملی و جانوران آن، خصوصا پلنگ را حفظ کنند. امسال برای نخستین بار عادت هر ساله را کنار گذاشته و در ابتدای پاییز تفنگش را روغن کاری نکرده. تفنگ در انبار خانه مانده اما پیرمرد با قمقمه آب و دوربین دوچشمی و کوله پشتی‌اش، کماکان در جنگل پرسه می‌زند؛ این‌بار گردشگران را راهنمایی می‌کند. حدود یک سال است که با «پروژه حفاظت از پلنگ ایرانی در پارک ملی گلستان» همکاری می‌کند. یک روز چند نفر که از تهران آمده بودند، به همراه محیط‌بانان پارک ملی به خانه‌اش آمدند و او را دعوت به کاری کردند که برایش جالب بود. آنها از او خواسته بودند تا راهنمایشان باشد. غیر از او، چند نفر دیگر از دوستانش که با هم به شکار می‌رفتند نیز با این پروژه همکاری می‌کنند. قبلا رابطه دوستانه‌یی با محیط‌بانان نداشت چون آنها هربار که به خانه‌اش آمده بودند، به او مظنون بودند که شکار غیرمجاز انجام داده اما این‌بار مساله فرق داشت. مهندس‌هایی که از تهران آمده بودند، می‌خواستند در پارک ملی گشت بزنند تا کارهایی کنند تا پلنگ‌های پارک از بین نروند. آنها از پیرمرد و دوستانش خواستند تا همراه محیط‌بانان به جنگل بروند و محل‌هایی که پلنگ در آنجا زندگی می‌کند را به آنها نشان دهند. از چند سال قبل شنیده بود پلنگ‌های پارک ملی گلستان روز به روز کمتر می‌شوند. پلنگ‌ها یا در جاده تصادف می‌کنند یا به خاطر اینکه غذا پیدا نمی‌کنند به روستاها نزدیک می‌شوند و به گاو و گوسفند مردم حمله می‌کنند. بعضی از مردم هم یا پلنگ‌ها را شکار می‌کنند یا اینکه برای آنها تله می‌گذارند تا آنها را از پا در آورند. از مهندس‌ها شنیده بود اگر بخواهیم پارک ملی و حیوانات آن را حفظ کنیم بهتر است اول به سراغ پلنگ برویم. برای حفظ پلنگ، باید زیستگاه و غذایش را حفظ کرد و این یعنی تمام پارک ملی حفظ می‌شود. «امیرحسین خالقی» از «موسسه حیات وحش میراث پارسیان» و یکی از آن مهندس‌ها است. او می‌گوید: «برای اینکه برنامه حفاظت یک گونه جانوری را تهیه کنیم، قبل از هر چیز باید بدانیم از آن گونه چند فرد باقی مانده و در کجا و با چه شرایطی زندگی می‌کنند. معمولا درباره گیاهخواران کار ساده‌تر است چون آنها به صورت گروهی زندگی می‌کنند و محل‌های عبور و استراحت‌شان مشخص است اما درباره گوشتخواران بزرگ جثه مانند پلنگ، کار کمی دشوار است. چون آنها ذاتا موجوداتی مخفی کار هستند.»

دوربین تله‌یی از پلنگ‌ها عکسبرداری می‌کند
پیرمرد و دوستانش، محیط‌بانان و مهندس‌ها در دفتر پارک ملی گلستان نشسته‌اند. آنها روی نقشه پارک ملی محل‌هایی که قبلا در آنها پلنگ دیده‌اند یا اثری از آن مثل ردپا، سرگین (مدفوع) و... پیدا کرده‌اند را علامت می‌زنند. قرار است در این نقطه‌ها دوربین‌هایی کار گذاشته شود تا از حیوانات عکسبرداری کند. این نوع دوربین‌ها نامشان «دوربین تله‌یی» است. آنها به حرکت و گرمای بدن موجودات زنده حساس هستند و به محض آنکه حیوانی از جلوی آنها رد شود، می‌توانند از آن فیلم و عکس تهیه کنند. این عکس‌ها برای فهمیدن اینکه چند پلنگ در پارک ملی هستند بسیار مهم است. عکس‌هایی که از دوربین‌های کارگذاشته شده به دست می‌آید را کنار هم می‌گذارند و خال‌های بدن پلنگ‌ها در همه عکس‌ها را با هم مقایسه می‌کنند. خال‌های بدن پلنگ مثل اثر انگشت در انسان‌ها، در هر پلنگ با دیگری متفاوت است. پس با مقایسه عکس‌ها می‌توان فهمید هر پلنگ در هر زمان کدام نقطه از پارک بوده است. تمام این اطلاعات نشان می‌دهد که قلمرو هر پلنگ تقریبا کجا است و پارک ملی حداقل چند پلنگ دارد.

خالقی درباره این دوربین‌ها می‌گوید: «ما پارک ملی را به سه قسمت تقسیم کردیم. قسمت اول و دوم در بخشی شمال، غرب و جنوب پارک قرار گرفته که بخش عمده آن جنگلی است. جاده آسیایی که در واقع بخشی از جاده گرگان به مشهد است این دو قسمت را از هم جدا می‌کند. قسمت سوم هم قسمتی غیر جنگلی یا اصطلاحا استپی است که به دشت میرزا بایلو مشهور است که در شرق و جنوب شرقی پارک قرار گرفته است.»او می‌گوید که با همفکری پیرمرد، دوستانش و محیط‌بانان، در 83 نقطه از قسمت‌های مختلف پارک ملی دوربین‌ها را کارگذاشته‌اند و توانسته‌اند 78 عکس از پلنگ تهیه کنند. وقتی همه این عکس‌ها را با یکدیگر مقایسه کردند، به این نتیجه رسیدند که جمعا 20 پلنگ، هر کدام یک یا چندبار جلوی دوربین‌ها رفته‌اند و از آنها عکاسی شده است. این یعنی که در پارک ملی گلستان حداقل 20 پلنگ زندگی می‌کنند. وقتی اطلاعات به دست آمده از پارک ملی را در نرم‌افزار رایانه‌یی وارد کردند، نرم‌افزار تخمین زد که احتمالا تعداد کل پلنگ‌های پارک ملی عددی بین 23 تا 42 پلنگ است. قبلا «دکتر بهرام حسن‌زاده‌کیابی»، اکولوژیست و استاد دانشگاه تهران تخمین زده بود که بین 30 تا 45 پلنگ در پارک ملی گلستان زندگی می‌کنند. حالا این تخمین دقیق‌تر نشان می‌دهد که در هر 100 کیلومتر مربع از مساحت 92 هزار هکتاری پارک ملی گلستان حداقل سه پلنگ زندگی می‌کنند که باید برای حفاظت آنها کاری کرد. خالقی می‌گوید: «این کار مهم‌ترین بخش از فاز اول پروژه، یعنی فاز مطالعاتی آن بود. این به معنای پایان کار نیست، بلکه تازه قدم اول برداشته شده. تنها یک سال طول کشید تا بفهمیم چند پلنگ در پارک ملی گلستان زندگی می‌کنند و از تهدیدهای اصلی پلنگ در این زیستگاه آگاه شویم. در قدم‌های بعدی با بررسی علت این تهدیدها، باید راه‌حل‌های مناسب را برای هرکدام پیدا و اجرا کنیم تا با مشارکت مردم، هم از پارک ملی حفاظت شود و هم معیشت جامعه محلی تامین شود تا خودشان حافظان این زیستگاه منحصر به فرد باشند.»

شکارچیان محلی، همکاران پروژه حفاظت پلنگ

بسیاری از شکارچی‌ها افراد واردی هستند؛ آنها طبیعت و راز و رمزهای آن را به خوبی می‌شناسند. می‌دانند چگونه باید وارد طبیعت شد، در کجا اقامت کرد، درکجا حیوانات نادر را دید و هر اتفاقی چه زمانی در طبیعت رخ می‌دهد. پس شکارچی‌ها، خصوصا آنها که قدیمی هستند، دایره‌المعارف شناخت طبیعت هستند. تنها اشکال اینجاست که گاهی اسلحه آنها حیوانی را نشانه می‌رود که شدیدا رو به انقراض است و هرفرد از آن حیوان ارزش زیادی دارد.

امروزه دانشمندان جهان به این نتیجه رسیده‌اند که برای حفاظت حیات وحش و زیستگاه‌های آن، نباید از همکاری دو گروه مهم غافل شوند: مردمی که در حاشیه زیستگاه‌ها زندگی می‌کنند و شکارچیان. این دو گروه افرادی هستند که به صورت مستقیم بیشترین نفع را از طبیعت می‌برند و اگر طبیعت حفظ شود، آنها هم نفع بیشتر و طولانی‌تری از آن خواهند برد. معمولا مشکلات اقتصادی و همچنین بعضی باورهای اشتباه باعث می‌شود تا این دو گروه دست به کارهایی بزنند که نتیجه آن تخریب طبیعت است. کارهایی از قبیل قطع درختان و از بین بردن پوشش گیاهی، شکار بی‌رویه، چرای دام در زیستگاه‌ها و... برای حل این مشکلات باید اولا برنامه‌های آموزشی برای این گروه‌ها ترتیب داد و ثانیا برنامه‌هایی عملی را به اجرا درآورد تا آنها از حفاظت طبیعت، منفعت اقتصادی داشته باشند. «شیدا عشایری» از «موسسه حیات وحش میراث پارسیان» می‌گوید: «تا زمانی که نتوانیم برای مردم محلی منفعت اقتصادی حفاظت از طبیعت را فراهم کنیم، فعالیت‌های حفاظتی راه به جایی نمی‌برد. همه برنامه‌های حفاظت که با مشارکت مردم انجام می‌شود باید به گونه‌یی باشد که مردم علاوه بر اینکه در حفظ طبیعت همکاری می‌کنند، منفعت اقتصادی نیز داشته باشند.»چند سالی است که یک واژه جدید به گفته‌های هر روزه مسوولان و کارشناسان وارد شده است: «اکوتوریسم». واژه‌یی که آن را به «طبیعت گردی» ترجمه کرده‌اند اما در واقع معنای آن «حضور مسوولانه در طبیعت برای تفریح و آشنایی با طبیعت بدون آسیب رساندن به آن» است. تقریبا همه کسانی که درباره حفاظت طبیعت و حیات وحش فعالیت می‌کنند می‌گویند که گسترش اکوتوریسم بهترین راه برای مشارکت مردم در حفاظت از طبیعت است. یعنی به جای آنکه درهای ورودی مناطق حفاظت شده را ببندیم و اجازه ورود هیچ کس را ندهیم علاقه‌مندان و جامعه محلی را آموزش دهیم و هدایت کنیم تا وارد طبیعت شوند، مسوولانه از آن لذت ببرند و در نهایت برای حفاظت آن تلاش کنند. پس اگر بتوان از معلومات و دانش شکارچیان محلی برای راهنمایی گردشگران در طبیعت و از امکانات مردم محلی برای اقامت و پذیرایی مسافران استفاده کنیم، هم معیشت و منفعت مردم محلی تامین می‌شود و هم اکوتوریسم منطقه فعال خواهد شد. عشایری می‌گوید: «ما در این پروژه از 10 نفر شکارچی محلی که بعضا سابقه شکار غیرمجاز داشتند دعوت به همکاری کردیم. خیلی‌ها فکر می‌کنند نباید شکارچیان را در فعالیت‌های حفاظت طبیعت و حیات وحش درگیر کرد اما تجربه ما نتیجه‌یی مطلوب داشت. چون شکارچیان اصولا علاقه‌مند به حضور در طبیعت هستند و ما با این کار حضور آنها را در طبیعت تضمین کردیم. علاوه بر این، نگاه عمومی به آنها معمولا با سرزنش همراه است اما با این کار آنها صاحب شخصیت اجتماعی مناسبی خواهند شد و رابطه پر اصطکاک آنها با محیط‌بانان تبدیل به رابطه‌یی دوستانه می‌شود. در نهایت آنها در این مدت نه تنها دست به اسلحه نخواهند برد، بلکه از دانش خود در جهت حفاظت پارک ملی هم استفاده خواهند کرد.»پیرمرد و دوستانش، همان شکارچی‌ها هستند. حالا آنها در فصل «گاوبانگی» که فصل جفت‌گیری مرال‌ها است، به جای اسلحه، دوربین عکاسی و فیلمبرداری برمی‌دارند، طبیعت دوستان را به عمق جنگل می‌برند، با همان روشی که مرال‌ها را برای شکار فرا می‌خواندند، آنها را تبدیل به سوژه عکاسی می‌کنند. گذشته از اینها، پیرمرد و دوستانش به دوربین‌های تله‌یی سرکشی می‌کنند و مسیرهای مشاهده پلنگ و طعمه‌های آن مانند مرال و کل و بز و قوچ و میش را پیدا می‌کنند. در قبال این کار نیز، دستمزد دریافت می‌کنند. برای تامین دستمزد پیرمرد و دوستانش هم «بوم کلبه ترکمن» با پروژه همکاری می‌کند. بوم کلبه نام اقامتگاهی توریستی است که به سبک خانه‌های ترکمن ساخته شده و گردشگران می‌توانند با اقامت در آن، زندگی به سبک ترکمن‌ها را تجربه کنند. مدیر بوم کلبه نیز امکانات این اقامتگاه را در اختیار پروژه قرار داد و از طرف دیگر به میهمانان خود، تور گردش در پارک ملی گلستان و مشاهده مرال را پیشنهاد داد تا درآمد این تور، تامین‌کننده دستمزد پیرمرد و بقیه شکارچی‌های سابق و همکار فعلی پروژه باشد.

رنج ها و شادی‌ها برای حفاظت پلنگ گلستان
موسسه حیات وحش میراث پارسیان بانی پروژه حفاظت از پلنگ در پارک ملی گلستان بود. «دکتر کاووس سید امامی»، مدیر این موسسه، می‌گوید: «در پروژه‌های حفاظت از طبیعت و حیات وحش، نباید تنها به مسائل علمی و زیست شناختی بسنده کرد. عموما آسیب‌هایی که به طبیعت وارد می‌شود، ناشی از مسائلی چون مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. پس اگر می‌خواهیم بخشی از طبیعت را که رو به تخریب است حفظ کنیم، باید به علت‌های این تخریب توجه کنیم و برای آنها چاره‌یی بیندیشیم. اگر این علت‌ها رفع شوند، طبیعت توانایی ترمیم خود را دارد.»

او معتقد است با آموزش مردم محلی و افرادی که از طبیعت و یک زیستگاه خاص مانند پارک ملی گلستان نفع می‌برند، می‌توان به حفاظت یک عرصه مهم طبیعی امیدوار بود. پس باید شرایطی مهیا شود که اولا اهمیت حفاظت این زیستگاه برای مردم مشخص شود و در ثانی حفاظت زیستگاه برای مردم منافع اقتصادی و اجتماعی داشته باشد.

سید امامی می‌گوید: «تجربه پروژه‌های اینچنینی در گذشته نشان داده که نمی‌توان برای حفاظت طبیعت و یک گونه خاص مثل پلنگ تنها به سراغ آن گونه برویم و برای مسائل اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی مردم فکری نکرد. اگر بخواهیم تنها به یک بعد قضیه که حفاظت پلنگ است توجه کنیم، در همان ابتدا پروژه محکوم به شکست است و حتی ممکن است نتیجه پروژه معکوس شود.»

در واقع بسیاری از افراد محلی نسل در نسل زندگی با طبیعت و بهره بردای از آن را آموخته‌اند و این را روش اصلی زندگی شان قرار داده‌اند؛ حال اگر گروهی فعالیت‌هایی را آغاز کنند که حضور در طبیعت و بهره‌برداری از آن را برای این جامعه محدود کند و از طرف دیگر فعالیت آنها منافع اقتصادی برای جامعه نداشته باشد به احتمال زیاد، جامعه محلی گروه تازه وارد را پس خواهد زد و شاید رفتار خود را در جهت بهره‌برداری بی‌ضابطه از طبیعت تغییر دهد که نتیجه آن چیزی جز تخریب و از دست رفتن منابع طبیعی نیست. پروژه حفاظت از پلنگ پارک ملی گلستان نیز به خاطر نگاه چند جانبه به حفاظت طبیعت با اکثر پروژه‌های مشابه متفاوت است. سید امامی می‌گوید: «پارک ملی گلستان مشکلات فراوانی دارد. از شکار غیرمجاز، ورود دام و احداث جاده گرفته تا ورود بی‌ضابطه گردشگران به پارک، مشکلات زیادی را برای این پارک ملی رقم زده است. مثلا در طول اجرای فاز اول پروژه، ما 83 دوربین تله‌یی را در نقاط پارک ملی کارگذاری کرده بودیم اما از این تعداد، 24 دوربین سرقت شد. این نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌های بی‌دریغ شبانه روزی محیط‌بانان پارک ملی، ورود شکارچی غیرمجاز به این پارک بسیار زیاد است که کنترل این وضع از توان محیط‌بانان پارک ملی خارج است.»

به گفته او، فاز اول پروژه در حل حاضر به اتمام رسیده و حالا باید سعی کرد تا روش‌های جدید مشارکت مردمی برای حفاظت پارک ملی گلستان را طراحی و اجرا کرد. او می‌گوید که در فاز اول، همکاری‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان و اداره پارک ملی گلستان و محیط‌بانان این منطقه نقشی تعیین‌کننده داشت. «علاوه بر این، مشارکت انجمن طرح سرزمین در اجرای پروژه و نیز همکاری سازمان حفاظت محیط زیست امکان انجام این پروژه را فراهم کرد.» در فاز جدید این پروژه نیز یک شرکت تولید مواد غذایی در استان گلستان و چند حامی دیگر مشارکت خواهند داشت. سید امامی می‌گوید: «اگرچه در طول اجرای فاز اول این پروژه مشکلات زیادی داشتیم اما گذشته از آنکه توانستیم تا حد زیادی به اهداف فاز اول برسیم و در آن موفق شویم دانش خود را نیز درباره پارک ملی گلستان و پلنگ در این زیستگاه افزایش دهیم و زمینه را برای برنامه‌ریزی‌های حفاظتی موثرتر فراهم کنیم. ضمنا سه نفر از همکاران توانستند از طریق همین پروژه و تجربیاتشان، بورسیه ادامه تحصیل در مقطع دکترا در دانشگاه‌های اروپا و امریکا را دریافت کنند.» هنوز کسی نمی‌داند که آیا نسل‌های آینده، پلنگ را در پارک ملی گلستان خواهند دید یا نه؟ حتی اگر این پروژه با موفقیت کامل به پایان برسد، هیچ کس نمی‌تواند با قاطعیت بگوید که پلنگ برای همیشه در پارک ملی گلستان حفظ خواهد شد. با تمام فعالیت‌های حفاظتی تنها می‌توان «احتمال» این جمله را افزایش داد. احتمالی که فقط با فعالیت‌های سازمان حفاظت محیط زیست و محیط‌بانان افزایش نمی‌یابد، بلکه پیرمرد، دوستانش و همشهری‌های او نیز نقش زیادی در حفظ پلنگ، پارک ملی گلستان و سایر موجودات زنده آن دارند.

در پارک ملی گلستان حداقل 20 پلنگ زندگی می‌کنند. وقتی اطلاعات به دست آمده از پارک ملی را در نرم‌افزار رایانه‌یی وارد کردند، نرم‌افزار تخمین زد که احتمالا تعداد کل پلنگ‌های پارک ملی عددی بین 23 تا 42 پلنگ است. قبلا «دکتر بهرام حسن‌زاده‌کیابی»، اکولوژیست و استاد دانشگاه تهران تخمین زده بود که بین 30 تا 45 پلنگ در پارک ملی گلستان زندگی می‌کنند. حالا این تخمین دقیق‌تر نشان می‌دهد که در هر 100 کیلومتر مربع از مساحت 92 هزار هکتاری پارک ملی گلستان حداقل سه پلنگ زندگی می‌کنند که باید برای حفاظت آنها کاری کرد

امروزه دانشمندان جهان به این نتیجه رسیده‌اند که برای حفاظت حیات وحش و زیستگاه‌های آن، نباید از همکاری دو گروه مهم غافل شوند: مردمی که در حاشیه زیستگاه‌ها زندگی می‌کنند و شکارچیان. این دو گروه افرادی هستند که به صورت مستقیم بیشترین نفع را از طبیعت می‌برند و اگر طبیعت حفظ شود، آنها هم نفع بیشتر و طولانی‌تری از آن خواهند برد. معمولا مشکلات اقتصادی و همچنین بعضی باورهای اشتباه باعث می‌شود تا این دو گروه دست به کارهایی بزنند که نتیجه آن تخریب طبیعت است