خوراك‏هاى علوفه‏اى و كنسانتره دام
الف - علوفه‏ها
هرگونه خوراك گياهى و پرحجم كه ارزش غذايى داشتهباشد و خوش ‏خوراك هم باشد، علوفه نام دارد

يونجه يابيده:
اين علوفه ارزش غذايى زيادى دارد. يونجه به عنوان يك غذاى عالى در تغذيه دام به خصوص براى گاو شيرى استفادهمى‏شود. پروتئين و كلسيم بالاى اين علوفه نشانه مرغوب‏بودن آن است. زمانبرداشت يونجه وقتى است كه يك سوم بوته‏ها به گل بنشينند. در جيره غذايى گاوشيرى، بين دو تا چهار كيلوگرم يونجه در روز كافى و مناسب است.
علف باغ:
اين علف در تغذيه گاو شيرى و پروارىاستفاده مى‏شود. به دليل داشتن رشته‏هاى بلند، نشخوار دام‏ها را زيادمى‏كند. به علاوه در گاوهاى شيرى باعث بيشترشدن چربى شير مى‏شود. براىجلوگيرى از خارج‏شدن سريع خوراك‏هاى آردى از بدن دام‏هاى پروارى از اينعلوفه استفاده مى‏كنند.
كاه به علت خشك و پُرحجم‏بودن، ارزش غذايى زيادىبراى دام‏ها ندارد. از نظر ارزش غذايى، كاه جو از كاه گندم بهتر است. همچنين كاه گندم از كاه برنج بهتر است. براى دام‏هاى سنگين بهتر است كه كاهبه صورت رشته‏هاى بلند باشد. مصرف كاه بايد كم و به مقدار لازم باشد. هرچه مقدار اين علوفه در جيره غذايى دام‏ها بيشتر باشد، جلوى هضم و مصرفبيشتر غذا را مى‏گيرد. بهت راست كاه را هميشه بعد از خوراك‏هاى ديگر بهدام‏ها داد.
اگر كاه و علوفه‏هاى مانند آن به صورت غنى شده بهدام‏ها داده شوند. ارزش غذايى بيشتر مى‏دارند. براى گاوهاى خشك مى‏توانمقدار بيشترى از اين علوفه در جيره غذايى قرار داد.
سيلوها:
براى استفاده بيشتر و بهتر از علوفه‏هاىخشك و هضم بهتر اين علوفه‏ها، آنها را سيلو مى‏كنند.
ب - خوراك‏هاى فشرده شده يا كنسانتره دامى
علوفه‏هاى آردى و خوراك‏هايى كه از رشته‏هاى كمىتشكيل شده‏اند را علوفه فشرده شده یا خوراك‏هاى كنسانتره‏اى مى‏گويند. وقتى مقدار مشخصىاز ماده‏هايى مانند جو، سبوس، تفاله چغندر قند، كنجاله تخم پنبه را باتكميل‏كننده‏هاى معدنى و ويتامينى مخلوط كنند، خوراك كنسانتره تهيه مى‏شود.
براى برطرف‏كردن نياز غذايى دام‏هايى كه توليدبالايى دارند، علاوه بر علوفه بايد مقدار مشخصى از كنسانتره دامى هماستفاده كرد. به گاوهاى بومى و دورگ روستايى كه بيشتر از هشت كيلوگرم شيرتوليد مى‏كنند، بايد مقدار مشخصى كنسانتره دامى داد.
به دامداران عزيز سفارش مى‏شود اگر خوراك را ازكارخانه خريدارى مى‏كنند، در هنگام تهيه و مخلوط كردن كنسانتره در كارخانهحضور داشته باشند. به اين ترتيب، مى‏توانند كنترل كنند كه از هر ماده‏اى بهمقدار مشخص و لازم در كنسانتره مخلوط شده است و جلوى هرگونه تقلب گرفتهشود.
براى تهيه كنسانتره به وسيله خود دامدار، مى‏توانيداز دستور زير استفاده كنيد. اين دستور براى گاو شيرى كه بين ده تا پانزدهكيلوگرم شير توليد مى‏كند، مناسب است.
مقدار جو سى و پنج تا چهل درصد، سبوس گندم سى تا سىو پنج درصد، تفاله چغندر قند هشت تا ده درصد، كنجاله تخم پنهب پنج تا هفتدرصد، نمك نيم درصد و سبوس برنج شش تا هشت درصد بايد باشد. به اين ماده‏هامقدارى كربنات كلسيم يا دى‏كلسيم فسفات هم اضافه مى‏كنند.
نكته‏هاى مهم در تغذيه مخلوط علوفه و كنسانتره
براى گاوهاى شيرى روستايى كه توليد شير آنان به هفت تا هشت كيلوگرممى‏رسد، لازم نيست كه از كنسانتره استفاده كنيد. با علوفه‏هاى مرغوبمى‏توان نياز غذايى اين دام‏ها را برطرف كرد. ولى براى گاوهايى كه در روزبيشتر از هشت كيلوگرم شير توليد مى‏كنند، بايد از كنسانتره استفاده كرد.
براى اين گاوها در برابر هر يك كيلوگرم شير توليدى،نيم كيلوگرم كنسانتره دامى لازم است. براى مثال اگر گاوى چهارده كيلوگرمشير توليد مى‏كند، بايد روزانه هفت كيلوگرم كنسانتره به اضافه مقدار لازمعلوفه تازه و مرغوب بخورد.
تغيير جيره غذايى دام بايد با احتياط كم‏كم انجامشود. تا باعث كم‏شدن توليد نشود. اگر در غذاى دام از ضايعات استفاده مى‏شودبايد با توجه به نوع ماده افزودنى از مقدار كنسانتره كم كرد.
علوفه‏هاى سبز، رطوبت زيادى دارند. به همين دليل دوتا سه برابر علوفه‏هاى خشك بايد مصرف شوند. اگر بتوان علوفه و كنسانتره رابه طور كامل مخلوط كرد، خيلى مناسب است. اگر اين كار انجام نشد، سعى كنيدفاصله زمانى بين تغذيه با علوفه و كنسانتره خيلى كم باشد.
براى بيشترشدن مقدار توليدشيره مى‏توان تا حدودى ازكنسانتره دامى استفاده كرد. مصرف زياد كنسانتره باعث كم‏شدن چربى شيرمى‏شود. در اين حالت بايد از علوفه‏هاى مرغوب با رشته‏هاى بلند و كنجالهتخم پنبه استفاده كرد.
دستور تهيه كسانتره براى گوساله‏هاى پروارى
مقدار چهل تا چهل و پنج درصد جو، سى تا سى و پنج درصد سبوس، ده تا دوازدهدرصد تفاله چغندر، سه تا پنج درصد كنجاله تخم پنبه، هشت تا ده درصد سبوسبرنج را با مقدارى كربنات كلسيم مخلوط كنيد. سپس در اختيار دام‏ها بگذاريد.
فراهم‏كردن خوراك لازم براى دام‏هاى مختلف
همهدامها براى توليد بايد انرژى و پروتئين كافى مصرف كنند. مقدار مصرفماده‏هاى غذايى دام‏ها با هم فرق مى‏كند.
الف - گاوهاى شيرده:
اين گاوها به دليل توليد شير،خوراك‏هايى لازم دارند كه پروتئين زيادى داشته باشند. مخلوط علوفه‏هايىمانند يونجه خشك با كنسانتره دامى كه انرژى كافى داشته باشند، بسيار مناسباست.
مقدار خوراك براى اين دام‏ها به نوع دام حك هبومىاست يا دورگ و مقدار شير توليدى بستگى دارد. مقدار ماده غذايى خشك براىگاوى كه دوازه كيلوگرم در روز شير مى‏دهد و پانصد كيلوگرم وزن دارد، دهكيلوگرم است. دو كيلوگرم از اين مقدار بايد كنسانتره باشد.
در ابتداى دوره شيروارى چون دام وزن زيادى را ازدست داده و اشتهاى كمترى دارد، بايد از علوفه‏هاى مرغوب و كنسانتره خوباستفاده كرد. به علاوه از دادن علوفه‏هايى مانند كاه و سبوس برنج بايدخوددارى شود.
ب - گاوهاى خشك آبستن
در آخر دوره شيروارى يعنى سه ماه قبل از زايمانكم‏كم بايد از مقدار كنسانتره دامى و علوفه‏هاى مرغوب كم كرد. به جاى آنمى‏توان، خوراك‏هاى كم‏ارزش‏تر را در غذاى دام قرار داد. يعنى مى‏توان بهطور كامل از علوفه استفاده كرد و ديگر به دام‏ها كنسانتره نداد. استفادهزياد از غذاى آردى در گاوهاى خشك باعث چاقى آنان مى‏شود. در نتيجه،سخت‏زايى و بيشترشدن هزينه‏ها را به دنبال دارد.
دو هفته قبل از زايمان، كم كم مقدار كنسانتره درغذاى دام را اضافه كنيد. همچنين از علوفه‏هاى مرغوب مانند يونجه بايد درخوراك دام استفاده كرد.
ج - گوساله ‏هاى پروارى
سه ماهه اول دوره پروار:
در اين دوره، استخوان‏ها واندام گوساله‏ها رشد مى‏كند. بنابراين گوساله‏ها به خوراك‏هايى نياز دارندكه پروتئين زيادى داشته باشند. براى اين كار، علوفه‏هايى مانند يونجه وعلف باغ مناسب هستند. به علاوه در مخلوط كنسانتره بايد از كنجاله تخم پنبهاستفاده كرد. همچنين استفاده از كربنات كلسيم يا پودر آهك و خوراك‏هاىكلسيم‏دار ضرورى است.
اضافه‏وزن روزانه در اين دوره، با هزينه كمتر وسرعت بيشتر انجام شود. بنابراين، پروار دام‏هاى جوان از نظر اقتصادىباصرفه‏تر است.
سه ماهه دوم پروار:
در اين دوره گوساله‏ها رشدابتدايى خود را انجام داده‏اند. در نتيجه، استخوان‏ها و اندام‏ها رشد كمترىدارند. بنابراين، براى پروار و چاق‏شدن گوساله‏ها بايد از خوراك‏هاىپرانرژى و علوفه‏هايى كه تا حدودى مرغوب هستند، استفاده كرد.
آرد جو، تفاله چغندر قند، ملاس، علف باغ و مقدارىيونجه و كاه براى اين دوره مناسب هستند. در اين دوره براى اضافه‏شدن وزنگوساله‏ها بايد هزينه بيشترى كرد. همچنين هفتاددرصد غذاى دام بايد ازكنسانتره دامى كه مواد پرانرژى دارد، تشكيل شود.
استفاده از ضايعات در تغذيه دام
نان خشك

خوراكى است كه از آرد گندم به دست مى‏آيد. اين خوراك براى دام‏هاى شيرى وپروارى مناسب است. براى استفاده از اين خوراك بايد بسيار دقت كرد. زيرا اگرنان خشك كپك زده باشد، باعث مسموم‏شدن دام‏ها مى‏شود. به علاوه در درازمدتدر گاوهاى شيرى باعث ناراحتى‏هايى مى‏شود.
چوننان‏هاى خشك به طور صحيح جمع‏آورى نمى‏شوند،ممكن است لابه‏لاى آنها چيزهايى مانند تيغ، سوزان و پلاستيك وجود داشتهباشد. اگر اين چيزها خورده شوند، موجب ناراحتى‏هاى مختلف براى دام مى‏شوند.
چيزهايى مانند ميخ يا سوزن به طور مسقيم وارد نگارىحيوان مى‏شوند، كم‏كم از ديواره نگارى مى‏گذرند و به قلب مى‏رسند. درنتيجه باعث مرگ ناگهانى حيوان مى‏شوند. ماده‏هاى پلاستيكى نيز باعثبسته‏شدن روده‏هاى دام مى‏شوند.
سبوس برنج
نوع درجه يك آن دانه‏هاى برنج دارد وبه شكل آردى است، اين نوع از سبوس براى دام‏ها مفيد است. اما نوع‏هاى ديگركه زبره زيادى دارند، براى خوراك دام مفيد نيستند. از اين ماده در مخلوطكنسانتره براى گاو شيرى شش درصد و براى گاو پروارى نه درصد مى‏توان در نظرگرفت.
ملاس
اين خوراك، خاصيت انرژى زايى و مُلينبودن دارد. مى‏توان تا ده‏درصد از آن را در جيره غذايى روزانه در نظر گرفت. شروع تغذيه با اين خوراك بايد كم‏كم باشد. ملاس جايگزين خوبى براى غذاتىمانند جو و ذرت است.
استفاده از ضايعات براى كم‏شدن قيمت جيره غذايى واستفاهد بهتر و بيشتر از محصولات فرعى كارخانه‏ها بسيار مناسب است. ولىمصرف بيشتر از اندازه و ناگهانى اين مواد باعث ناراحتى‏هاى شديد گوارشىبراى دام مى‏شود. براى مثال، استفاده از چغندر خوراكى، خربزه، هندوانه وصيفى‏جات ديگر بايد كم‏كم شروع شود. يعنى از روزى دويست گرم شروع شود درپايان هم كم‏كم قطع شود.
روش غنى‏سازى كاه
به دليل استفاده زياد كاه درتغذيه دام، غنى‏سازى اين علوفه اهميت زيادى دارد. براى غنى‏سازى كاه،ابتدا آب و مقدار مشخصى اوره را با هم مخلوط مى‏كنند. اگر ملاس هم وجودداشته باشد، مقدار مشخى از ملاس هم با آن مخلوط مى‏كنند. وقتى اوره و ملاسدر آب به خوبى حل شد، آن را بر روى توده كاه مى‏پاشند و كاه را به هممى‏زنند. سپس آب را در داخل سيلوى سيمانى مى‏ريزند و فشرده مى‏كنند. با اينكار هواى داخل سيلو خارج مى‏شود. سپس اب استفاده از پلاستيك روى آن رامى‏پوشانند. اين كاه به مدت بيست و پنج روز به همين صورت باقى مى‏ماند وسپس مصرف مى‏شود.
مقدار ماده‏هاى لازم براى غنى‏سازى كاه
لاس 4 تا 10 كيلوگرم
كاه 100 كيلوگرم
آب 50 تا 80 ليتر
اوره 4 كيلوگرم
فايده‏هاى غنى‏سازى كاه
(1
پانزده درصد به ارزشغذايى كاه اضافه مى‏شود.
( 2 پروتئين كاه بيشتر مى‏شود.
( 3 كاه خوش خوراك مى‏شود.
( 4 اگر در غنى‏سازى كاه از ملاس هم استفاده شود، انرژىآن بيشتر مى‏شود.
نكته‏هاى مهم در تغذيه دام
( 1
براى جلوگرى ازنفخ دام بايد كاه غنى‏شده را همراه با علوفه‏هاى خشك ديگر استفاده كرد. مقدار كاه غنى‏شده را براى گوسفند از دويست گرم و براى گاو از سيصد گرم درروز شروع مى‏كنند. كم‏كم اين مقدار را بيشترى مى‏كنند.
( 2 سبوس به تنهايى، خوراك كنسانتره به حسابنمى‏آيد. از دادن مقدار زياد اين خوراك به دام خوددارى كنيد. زيرا باعثكم‏شدن چربى شير مى‏شود.
(3 آرد گندم براى تغذيه نشخواركنندگان مناسب نيست. چون پروتئين موجود در گندم باعث نفخ در گاو مى‏شود. همچنين حركت شكمبه راكم مى‏كند و باعث ناراحتى‏هاى گوارشى در دام مى‏شود