وجود برخی مشکلات در بازار کالا (عرضه، تقاضا ، توزیع) و به تبع آن نوسانات قیمت کالا و همچنین برخی از نارسایی ها و ناکارآمدی های بازارهای سنتی از یک طرف و مزایا و منافع ایجاد و راه انداری بورس های کالا و توانمندی آنها در رفع مشکلات از طرف دیگر مهمترین عواملی هستند که موجب پدیدار شدن بورس های کالا در صحنه اقتصاد کشورهای مختلف شدند.

به گزارش بانکی دات آی آر هم اکنون صدها بورس کالای مدرن در سراسر جهان دائر می باشد که از قدیمیترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1.بورس تجاری شیکاگو (CME) با 170 سال سابقه
2.بورس فلزات لندن ( LME) با 130 سال سابقه
3.بورس کالای نیویورک (NYMEX)
4.بورس کالای توکیو (TOCOM)

ضرورت تشکیل بورس کالا در ایران

اما آنچه راه اندازی بورس کالا در کشور را ضروری می کند عبارت است از:

1.    نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا.
2.    عدم امکان مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت.
3.    فقدان یک نظام قیمت گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار.
4.    نبود یک سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله .
5.    فقدان یک سیستم جمع آوری ، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید ،واردات ،صادرات و مصرف در جهت اطلاع رسانی به بازار و تصمیم گیری مطلوب.
6.    عدم هماهنگی میان بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات ، صادرات و بازار مصرف.

اهداف بورس کالای ایران

از مهمترین اهداف و اثرات بورس کالا می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1.    ایجاد بازاری قانون مند و سازمان یافته جهت تسهیل داد و ستد کالاها.
2.    سامان دهی بازار کالاها از طریق مکانیزم اجرایی ناظر بر تعهدات و تضمین منافع طرفین معامله.
3.    کشف شفاف قیمت کالاها بر اساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار .
4.    برقراری امکان اعمال مدیریت ریسک در بازار.
5.    امکان انجام معاملات نقد ،نسیه،سلف ،آتی، و اختیار با استفاده از ابزارهای نوین مالی.
6.    توسعه سرمایه گذاری و فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.
7.    اطلاع رسانی درباره وضعیت بازار داخلی و خارجی کالاهای پذیرش شده  به منظور افزایش سطح دانش فعالان بازار.

انواع قراردادهای قابل معامله در بورس کالا

به طور کلی 5 نوع قرارداد برای داد وستد انوع کالا وجود دارد:

1.قرارداد نقدی Spot
در این قرارداد ، خریدار می بایست کل مبلغ قرارداد را به علاوه کارمزد به کارگذار به صورت نقد پرداخت کند و فروشنده نیز می بایست حداکثر ظرف 3 روز ، کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.

2.قرارداد سلف Forward
در این قرارداد کل مبلغ در زمان انجام معامله توسط خریدار پرداخت می گردد و فروشنده متعهد می شود در تاریخ مشخص و زمان معین ، کالا را به خریدار تحویل دهد.

3.قرارداد نسیهCreadit
قراردادی است که کالا به صورت فوری به خریدار تحویل داده می شود و بهای آن در تاریخ سررسید،به فروشنده پرداخت می گردد.

4.قرارداد آتی  Futures
در این روش فروشنده مطابق قرارداد صلح ، مقدار معینی از دارایی مشخص را در مقابل مبلغی معین به دیگری صلح می کند.براساس این قرارداد ،فروشنده مقدار دارایی مورد مصالحه را در سررسید مشخص تحویل می دهد و خریدار نیز مبلغ مورد مصالحه را در سررسید می پردازد.طرفین در قالب شرط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می دهند که از وجه الضمان آن ها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به طرف دیگر اباحه تصرف کند در حال حاضر قرارداد آتی روی سکه طلا در بورس کالا انجام می شود .

5.قرارداد اختیار  Option
این قرارداد شامل قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش می شود:
قرارداد اختیار خرید: قراردادی است که به موجب آن عرضه کننده کالا ، حق خرید مقدار معینی از کالای مورد نظر و مطابق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد مصالحه می نماید بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد.
قرارداد اختیار فروش: قراردادی است که به عنوان شرط ضمن عقد لازم که به موجب آن یک طرف قرارداد  (خریدار) حق فروش مقدار معینی از کالای مورد نظر و منطبق با استاندارد بورس را در یک زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می نماید بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.

سیستم معاملات تالار:
سیستم معاملات در تالار سه مرحله زمانی به شرح ذیل است:

1.زمان سبز: ورود اطلاعات خرید(مقدار و قیمت اولیه مورد نظر خریدار)
2.زمان زرد: کاهش نرخ توسط فروشنده و افزایش نرخ توسط خریدار .در صورت امکان پذیرفتن نرخ فروشنده که در این صورت خرید انجام شده است.
3.زمان قرمز: در صورتی که حجم تقاضا کمتر از میزان کالای عرضه شده توسط فروشنده باشد سیستم به صورت خودکار وارد زمان قرمز می شود و خریدارانی که در زمان زرد قیمت فروشنده را پذیرفته اند وارد رقابت می شوند و کالا به خریدارانی می رسد که نسبت به سایرین قیمت قیمت بالاتری برای کالا بپردازند.

برای خرید کالا از بورس کالا چه باید کرد؟

دريافت كد مشتري در بورس كالا
اولين قدم براي خريد هر نوع كالاي عرضه شده در بورس كالا تكميل مشخصات خريدار جهت دريافت كد مشتري در بورس كالاست. اين مرحله فقط براي يك بار انجام مي گيرد و ضرورت دارد هر خريداري در بورس كالا، از طريق كارگزار خود اقدام به دريافت كد مشتري نمايد.
مدارك لازم براي دريافت كد مشتري ، براي مشتري حقيقي يا حقوقي متفاوت است:

الف- مدارك و اطلاعات لازم جهت دريافت كد براي اشخاص حقيقي :
• فتوكپي شناسنامه
• فتوكپي كارت ملي
• تكميل فرم درخواست کد مشتریان حقيقي ( شامل اطلاعاتي از قبيل : كد ملي ، شماره حساب بانكي فرد متقاضي ، آدرس و كد پستي ، تلفن تماس)

ب- مدارك و اطلاعات لازم جهت دريافت كد براي اشخاص حقوقي:

• فتوكپي روزنامه رسمي ثبت شركت و فتوكپي روزنامه رسمي آخرين تغييرات شركت و فتوکپی شناسنامه و کارت ملی اعضا هیئت مدیره شرکت.

• تكميل فرم درخواست کد مشتریان حقوقي (شامل اطلاعاتي از قبيل : آخرين تركيب اعضاي هيئت مديره ، ليست سهامداران داراي سهام 10% و بالاتر، صاحبان امضاي مجاز ، ارائه شماره حساب جاري شخص حقوقي)

مراحل خريد

• تكميل فرم درخواست خريد
براي هر بار خريد مي بايست فرم سفارش خريد كالا به وسيله خريدار تكميل گردد. در اين فرم خريدار، مشخصات دقيق كالاي مورد نياز خود را به همراه نام توليد كننده كالا ، حداكثر قيمت خريد و ... را مشخص مي كند.

• بررسي امكان خريد
• كارگزار خريدار امكان خريد كالاي مورد درخواست را بررسي نموده و در صورت ضرورت با توليدكننده در مورد عرضه كالا رايزني مي كند.

• واريز پيش پرداخت
• در صورت امكان تهيه كالا ، موضوع به اطلاع خريدار مي رسد و ضروری است که خريدار، 10% از ارزش تقریبی كالاي مورد سفارش خود را به عنوان تضمین خرید کالا به حساب كارگزار واريز نمايد. (برای کالاهایی که در رینگ صادراتی فروخته می شوند مبلغ تضمین خرید 5% ارزش کل کالای مورد سفارش است)

• خريد كالا
• كارگزار در زمان عرضه كالا در تالار ، طبق درخواست خريدار با سایر كارگزاران رقابت نموده و در صورت عرضه كافي كالا به قيمت مناسب (و تا حداكثر سقف قيمتي تعيين شده توسط خريدار) كالا را خريداري مي نمايد.

• ارسال اطلاعيه خريد
• پس از خريد كالا در تالار ، اطلاعيه خريد كالا به وسيله كارگزار تنظيم شده و برای خريدار ارسال مي گردد. در اين اطلاعيه جزئيات خريد و قيمت به همراه حق الزحمه كارگزاري ، عوارض بورس و عوارض قانوني درج مي شود.

• واريز مابقي وجه
• خريدار بايد حداكثر تا ساعت 10 صبح روز سوم کاری مابقي كل مبلغ كالاي خريداري شده را براساس اطلاعيه خريد به حسابهاي بورس مندرج در اطلاعیه خرید واريز نموده و فيش بانكي را به كارگزاري ارسال نمايد ضمنا ضروری است كه نام واريزكننده وجه كالا حتما با نام خريدار يكسان باشد.

• تسويه حساب با پاياپاي
• پس از واريز مابقي وجه كالا از طرف خريدار، كارگزار خریدار اقدام به تسويه حساب با اتاق پاياپاي نموده و مدارك تسویه كالا را تكميل كرده و آنها را به كارگزار فروشنده تحويل مي نمايد.

• تعيين پيمانكار حمل بار
• در اين مرحله بايد پيمانكار حمل بار و آدرس محل تخليه به وسيله خريدارمشخص شده باشد.

• پيگيري دريافت ثبت سفارش از فروشنده
• در اين مرحله كارگزار خريدار پيگيري هاي لازم جهت ثبت سفارش را انجام مي دهد تا تاييدیه سفارش را از كارگزار فروشنده ‌دريافت كند.

• دريافت حواله
• توليد كننده حواله فروش را صادر كرده و از طريق كارگزاري ، خريدار از صدور حواله اطلاع پيدا مي كند.

• پيگيري خريدار براي حمل كالا
• در اين مرحله خريدار پس از برقراري ارتباط با فروشنده ، هماهنگي هاي لازم را با پيمانكار حمل كالا انجام مي دهد تا كالا را تحويل بگيرد.

• پيگيري خريدار در خريدهاي سلف
• در خريدهاي سلف ، خريدار يك هفته قبل از موعد تحويل كالا ، با فروشنده ارتباط برقرار نموده و پيمانكار حمل كالا را تعيين مي نمايد.

فرآیند داد و ستد در بورس کالا

ماده 21- داد و ستد در بورس کالا طی چهار مرحله به شرح زیر انجام می گیرد:

1- در نخستین مرحله ، مشتری درخواست خرید یا فروش را به كارگزار یا نماینده او ارایه می دهد، کارگزار نیز سفارش مشتری را در تالار معاملات منعكس می كند .

2- در مرحله دوم ، سفارش مشتری در تالار معاملات و به روش حراج حضوری اجرا می شود. پس از تكمیل این مرحله، ناظر معامـلات دادوستد انجام شده را در شبكه ‌رایانه ای بورس کالا ثبت می نماید.

3- پس از ثبت معامله، مرحله سوم داد و ستد آغاز می شود كه طی آن، اتاق پایاپای پس از پردازش اطلاعات، گزارش نهایی که شامل وضعیت سپرده های مورد نیاز، تسویه روزانه و كارمزد معاملات می باشد را تهیه نموده و به دفاتر كارگزاران ارسال می نماید.

4- درمرحله چهارم، اتاق پایاپای حساب های خود را با تمامی كارگزاران تسویه می نماید و كارگزار نیز به نوبه خود حسابهای خود را با مشتری تسویه نموده و آگهی انجام معامله را برای مشتری ارسال می كند.