مشاهده گونه‌ جدید در استان البرزسنجاب بلوچی

دیده بان حقوق حیوانات/ فرناز حیدری* – علیرضا هاشمی**بارها از متخصصان محیط‌زیست پرسیده شده: مگر یک حیوان چه ضرری می‌تواند برای طبیعت داشته باشد؟ چرا ماهی‌های آکواریومی نباید در رودخانه‌ها آزاد شوند؟ چرا لاک‌پشت‌های گوش قرمز را بلای دریاچه‌ها و برکه‌های طبیعی می‌خوانید؟ چرا نمی‌توان طوطی‌های برزیلی را در پارک‌ها آزاد کرد؟ این واقعیت که معرفی گونه‌های جدید به یک زیستگاه غیر از زیستگاه طبیعی بیشتر تهدید است تا 

فرصت، به‌طور مشخص ریشه در تجارب عملی متعدد دارد. تابستان امسال مشاهده یک گونه غیربومی در استان البرز در محدوده کردان، آن هم در یک مرکز نگهداری از حیوانات تعمق‌برانگیز شد. شواهد امر حاکی از آن است که تعدادی از این‌گونه تازه وارد که ظاهرا از گروه سنجاب‌های نخلی و با توجه به تشابه ریختی احتمالا زیرگونه وارداتی دیگری از سنجاب بلوچی هستند، آزادانه در محدوده‌ باز این مجموعه در حال جست و خیز هستند. با توجه به حضور چند سنجاب 

مشابه در محل نگهداری حیوانات، این احتمال می‌ر‌ود که آنها از قفس فرار کرده و نظر به مطلوبیت زیستگاه جدید به گسترش قلمرو خویش می‌پردازند. کنجکاوی‌های بعدی نشان داد که متاسفانه محدودیت اسارت موجود نمی‌تواند مانع از گذر این حیوان بازیگوش و رهاسازی ناخواسته‌اش به طبیعت بکر منطقه شود.


مشاهده گونه‌ جدید در استان البرز

ورود خرگوش به استرالیا

معرفی خرگوش اروپایی آنچنان خسارتی به مزارع و اکوسیستم کشور استرالیا وارد کرد که دولت نیوساوت‌ولز را در سال ۱۸۸۷ میلادی بر آن داشت تا با تعیین جایزه‌یی به ارزش ۲۵ هزار دلار راهکاری موثر و عملی را برای مهار این کلونی‌های رو به ازدیاد جست‌وجو کند. در نهایت در سال ۱۹۰۷ دیواری موسوم به دیوار خرگوش به طول چندین کیلومتر در بخش غربی استرالیا و در حدفاصل کیپ‌کروادرن (Cape Keraudern) و اسپرنس (Esperance) کشیده شد تا مانع از 

رسیدن این‌گونه مهاجم به سایر مناطق کشور شود و آثار تخریب و خسارت را تنها به نیمه محصور محدود کند. دولت استرالیا کماکان با این معضل دست به گریبان است و هر ساله خسارات زیادی را متحمل می‌شود.


مشاهده گونه‌ جدید در استان البرز
ورود سرخس آزولا به ایران

این گیاه جهت بالابردن کیفیت مزارع و از کامبوج واقع در جنوب‌‌شرقی آسیا به ایران وارد شد. آزولا در ظاهر بی‌خطر که خشک‌شده آن حتی مصرف خوراک دامی دارد، در مرحله مطالعات اولیه از استخرهای مخصوص خارج و ابتدا به انزلی وارد شد و در اندک زمانی به دلیل نداشتن کنترل طبیعی به آنچنان دردسری تبدیل شد که برخی از تالاب‌های بین‌المللی همچون انزلی و دیگر تالاب‌های از این دست در شمال کشور را مورد تهدید جدی قرار داد. گسترش بدون حد و مرز 

این گیاه آنچنان است که با پوشش پهنه مزارع برنج در جذب نور، مواد غذایی، حرارت و حتی آب با ساقه برنج به رقابتی جدی برمی‌خیزد. ایجاد محدودیت‌های زیستی برای جانداران بومی زیستگاه اشغال شده یکی دیگر از معضلات این گیاه است. اصل مساله اینجاست که آزولا در کامبوج و ویتنام دشمن طبیعی خود را دارد و لذا میزان آن در یک حد مشخص کنترل می‌شود. اما این دشمن طبیعی در اکوسیستم ایران وجود ندارد در نتیجه ضررهای بی‌حد و مرزی را نه تنها بر پیکره کشاورزی و برنجکاری که بر طبیعت بکر کشور ما وارد کرده. هنوز هیچ راه‌حل قطعی برای ریشه‌کن کردن این دردسر پرهزینه یافت نشده.


مشاهده گونه‌ جدید در استان البرز
ورود ماهی آمور به هامون

دریاچه هامون در گذشته محور حیات و اسطوره‌یی از زیبایی بود. اکنون خشکسالی‌های چندساله، نرسیدن حقابه کافی از جانب کشور همسایه افغانستان به دلیل آبیاری زمین‌های کشاورزی، شهرنشینی، ساخت سدها و قطع جریان آب ورودی هیرمند دست به دست هم داده و این اکوسیستم منحصربه‌فرد را که زمانی (۲۷ الی ۲۸ سال پیش) پذیرای حدود یک میلیون پرنده مهاجر و غیرمهاجر بود، به زیستگاهی در جست‌وجوی حیات دوباره بدل کرده. ماهیان کپور 

نقره‌یی و کپور خالدار در گذشته در لابه لای نیزارهای این منطقه موسوم به لوئی، جولان می‌دادند. اما معرفی ماهی آمور از چین به ناگاه نظم کلیه اکوسیستم را برهم زد. تازه‌ واردین زیستگاه میزبانان را اشغال کرده و نتیجه چیزی به جز تخریب کل اکوسیستم نبود. آمور کلا از گیاهان تغذیه می‌کند. این ماهی کام و زبانی زبر برای خوردن گیاه دارد. افزایش تعداد آمور و در دسترس بودن منابع غذایی کافی (نی)، جایگزینی آمور به‌جای کپور نقره‌یی و نابودی نیزارها را به دنبال 

داشت. بالطبع معاش مردم این منطقه نیز که به حصیربافی، گاوداری و بهره‌برداری از پرندگان وابسته بود؛ به‌طور کامل دستخوش تغییر شد.

مشاهده گونه‌ جدید در استان البرز
ورود لاک‌پشت‌های گوش قرمز به برکه‌ها و رودخانه‌های سرتاسر جهانلاک‌پشت گوش قرمز یا رِد اِسلایدر (Red-eared Slider) یکی از اعضای خانواده لاک‌پشت‌های برکه‌یی است که این روزها به عنوان گونه‌یی غیربومی و مهاجم بلای جان بسیاری از آبزیان بومی شده. این‌گونه بومی جنوب امریکا و شمال 

مکزیک است اما حضور آن در سایر مناطق از جمله تعدادی از برکه‌ها و دریاچه‌های کشور ما به واسطه معرفی و رهاسازی‌های گسترده توسط عوامل انسانی بوده. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی*** لاک‌پشت‌های گوش قرمز را در فهرست ۱۰۰ گونه فوق مهاجم جهان قرار داده. این لاک‌پشت‌های کوچک و ظاهرا دوست‌داشتنی که در بسیاری مواقع نه‌تنها کودکان بلکه حتی بزرگسالان را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، اغلب زیاد زنده نمی‌مانند. اما 

آنهایی که به حیات خود ادامه می‌دهند، مقاوم‌تر هستند و به سرعت نیز رشد می‌کنند چنانچه پس از مدتی خریداران از همه‌جا بی‌خبر مجبور می‌شوند تا آنها را در نزدیکترین برکه‌ محل سکونت رها کنند. زنگ خطر برای محیط‌زیست نیز دقیقا از همین‌جا زده می‌شود. گونه‌یی غیربومی با زادآوری بالا که از دوسالگی و در هر سال حدود دو تا سه بار تخمگذاری می‌کند، می‌تواند از بسیاری جهات برای گونه‌های بومی خطرناک باشد. این لاک‌پشت‌ها همه‌چیز می‌خورند از 

ماهی گرفته تا قورباغه و حشرات. حتی گزارشاتی از حمله آنها به اردک‌ها نیز ارائه شده که به‌طور مشخص تاکیدی است بر خصلت تهاجمی و خجالتی نبودن آنها در مقایسه با گونه‌های بومی بالاخص در ایران که چنین خصایصی ندارند. تحقیقات نشان می‌دهد که با توجه به زمان طولانی که از معرفی این‌گونه در اکثر زیستگاه‌های جهان (اروپا، آسیا و استرالیا) گذشته و با توجه به قدرت سازگاری بالا متاسفانه اغلب آنها توانسته‌اند در زیستگاه‌های جدید، جمعیت‌های پایداری تشکیل دهند.


مشاهده گونه‌ جدید در استان البرزسنجاب ایرانی رهاشده در تهران

معرفی سنجاب ایرانی نمونه‌یی قابل‌تامل در همین نزدیکی

در سال‌های اخیر با صید غیرقانونی سنجاب ایرانی از کوه‌های زاگرس و قاچاق آن به استان‌های تهران و البرز و در ادامه رهاسازی تعدادی از این جانوران توسط افراد غیرمتخصص و ناآگاه، محدوده مذکور با چالشی زیست‌محیطی مواجه 

شده که نتیجه آن حضور این‌گونه به صورت آزاد در این دو استان است. امروزه مناطقی چون موزه سعدآباد و پارک سرخه‌حصار (مشرف به اداره کل حفاظت محیط زیست استان تهران)، مهرشهر و کردان کرج از جمله جولانگاه‌های این‌گونه تازه وارد هستند. بحث‌هایی از آسیب به مزارع و خصوصا باغ‌های منطقه نیز بر سرزبان‌هاست که نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد لکن به هر حال آنچه مشهود است، حضور جانداری جدید و مقاوم است که با ایجاد رقابت و احتمالا با تحت‌تاثیر 

قرار دادن سایر گونه‌های حاضر در زیستگاه مشترک همچون سایر جوندگان، پرندگان یا تخریب گیاهان می‌تواند نه‌تنها آسیب‌های اقتصادی از جمله دستبرد به باغات میوه را به همراه داشته باشد بلکه به واسطه برهم زدن تعادل اکولوژیکی، دردسرهای بسیاری را نیز ایجاد کند. خوشبختانه در سال‌های اخیر سازمان حفاظت محیط‌زیست تدابیر سختگیرانه‌تری را برای این‌گونه در نظر گرفته و با صید و فروش این‌گونه مبارزه می‌کند.

نتیجه ­گیری

تجربه گذشته به متخصصان محیط‌زیست ثابت کرده که معرفی هرگونه غیربومی، خطر اضمحلال و نابودی گونه‌های طبیعی را به دنبال دارد. وضع و اعمال قوانین بازدارنده بدون تردید یکی از راهکارهای موثر در کاهش احتمال وقوع دوباره چنین تجارب تلخی است. اما در عین حال لازم است که هر یک از شهروندان جامعه نیز مسوولانه‌تر در برابر چنین مخاطراتی عمل کنند و به سودجویان و اهمال‌کاران اجازه ندهند تا با سودجویی‌ها یا اشتباهات خود مشکلات لاینحلی را 

برای محیط‌زیست کشور ایجاد کنند.
پی‌نوشت: * کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست‌ – گرایش علوم محیط‌زیست ** کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست – گرایش تنوع‌زیستی و زیستگاه‌ها ***- IUCN: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources گونه معرفی شده به جاندار یا گیاهی گفته می‌شود که توسط انسان به طور اتفاقی یا عمدا به زیستگاهی خارج از دامنه پراکنش طبیعی آن منتقل شود. منتشر شده در روزنامه اعتماد