مغز ما در طول عمرمان مدام پيشرفته‌تر مي‌شود و رشد مي‌کند و جز در برخي بيماري‌هاي مغز و اعصاب، تحت تاثير سن قرار نمي‌گيرد. مغز ما در مراحل مختلف يادگيري، خود را با مسايل پيچيده و جديد وفق مي‌دهد. تحقيقات پژوهشگران نيز نشان داده که هر چه سلول‌هاي مغز (نورون‌ها) بيشتر تحريک شوند، جوان‌تر و فعال‌تر مي‌شوند!
بيشتر ما تصور مي‌کنيم که هر چه سن‌مان بيشتر شود، توانايي‌هايمان کمتر و حافظه‌مان ضعيف‌تر مي‌شود و به آلزايمر نزديک‌تر مي‌شويم؛ اما به نظر مي‌رسد اين موضوع در رابطه با کساني که اهل بازيهاي هوش‌اند و از مغزشان زياد کار مي‌کشند، صدق نمي‌کند. در حقيقت، انجام اين قبيل بازي‌ها و فعاليت‌ها، روند پير شدن نورون‌ها را کند مي‌کند و اگرچه جلوي ابتلا به آلزايمر و زوال عقل را نمي‌گيرد، اما با تحريک نورون‌ها باعث ساخته شدن نورون‌هاي تازه و به تعويق افتادن ابتلا به چنين ناراحتي‌هايي مي‌شود. جالب اينجاست که اين موضوع در هر سني صادق است!
چگونه از مغزمان مراقبت کنيم
براي آنکه مغزتان هميشه روي فرم باشد بايد از شيوه زندگي سالمي پيروي کنيد. اگر مي‌خواهيد از مغزتان به خوبي مراقبت کنيد، توصيه‌هاي زير را جدي بگيريد:
ماهي، ميوه و سبزي بخوريد
مصرف ماهي، لااقل دوبار در هفته، ضروري است. ماهي غني از امگا 3 زنجيره بلند به ويژه EPA و DHA است. وجود ميزان بالاي EPA در پلاسماي خوني سبب کاهش احتمال ابتلا به آلزايمر و افسردگي مي‌شود. همچنين ضدالتهاب است. DHA هم اصلي‌ترين ترکيب مايع نورون‌ها است. ماهي همچنين حاوي سلنيوم، آنتي‌اکسيدان و ويتامين D است که مي‌تواند از سلول‌هاي خاکستري مغز ما مراقبت کند. اگر ماهي به همراه ميوه و سبزي مصرف شود تمامي اين خواص افزايش خواهد يافت. ميوه‌ها و سبزيجات حاوي آنتي‌اکسيدان و انواع ويتامين‌ها به ويژه C، کاروتنوييدها و پلي‌فنول‌ها هستند.
مغزتان را فعال نگه داريد
متخصصان مي‌گويند همواره مغز خود را با آموختن مسايل جديد فعال نگاه داريد. حفظ کردن شعر، بالا بردن دامنه لغات، آموختن يک زبان جديد و... مي‌تواند سلامت مغز و موفقيت شما را در زندگي تضمين کند.
قندهاي ديرهضم بخوريد
گلوکز، اصلي‌ترين سوخت مورد نياز مغز است. مصرف قندهاي دير هضم که در غلات و نان سبوس‌دار موجود است، مي‌تواند سبب شود گلوکز به طور تدريجي وارد خون شده و به مغز برسد.
مواظب آسيب‌رسان‌ها باشيد
ديابت، کلسترول بالا و پرفشاري خون از جمله مهم‌ترين دشمنان مغز محسوب مي‌شوند و مي‌توانند به عروق مغزي آسيب برسانند. در يک مغز که در آن خون به خوبي جريان پيدا نمي‌کند، رشد کامل صورت نمي‌گيرد. هر چه سبزيجات و مواد غذاي غني از ويتامين‌هاي گروه B را بيشتر مصرف کنيم ميزان هوموسيستين در خون کاهش بيشتري پيدا مي‌کند. هوموسيستين نوعي اسيد آمينه است که افزايش آن در خون براي نورون‌ها و سيستم قلبي عروق سمي و خطرناک است.
به احساسا‌ت‌تان توجه کنيد
مي‌دانستيد احساسات، حافظه را تقويت مي‌کنند. احساسات در يادآوري خاطرات تاثير مي‌گذارند و فرقي هم نمي‌کند که احساسات مثبت و منفي يا خاطرات شيرين و تلخ باشند. البته نبايد فراموش کرد که گاهي مکانيسم تاثير احساسات بر مغز هميشه جنبه مثبت ندارد و گاهي استرس و يادآوري تصاوير منفي مي‌تواند تاثير منفي بر سلامت عمومي بدن بگذارد. به ياد هم داشته باشيد که احساسات خيلي شديد مثل عشق يا نفرت فوق‌العاده زياد جلوي يادآوري خاطرات را مي‌گيرد.
خوب بخوابيد
در طول خواب، مغز اطلاعاتي را که در طول روز به دست آورده، مرتب مي‌کند. کمبود خواب مي‌تواند بر اين مکانيسم هم تاثير بگذارد.
زياد ورزش کنيد
فعاليت بدني سبب افزايش توليد فاکتورهاي رشد دهنده و تغذيه‌کننده نورون‌ها مي‌شود. در ضمن ورزش بر انعطاف‌پذيري عروق و اکسيژن‌رساني هم نقش دارد و تحقيقات نشان داده افرادي که در طول زندگي خود به طور مرتب ورزش مي‌کنند در سالمندي بافت مغزي کمتري را از دست مي‌دهند و توانايي ذهني آنها بالاتر است. در ضمن ورزش از ابتلا به بيماري‌هايي نظير آلزايمر نيز جلوگيري مي‌کند.
با استرس بجنگيد
استرس زياد مي‌تواند فعاليت مغز را مختل کند. تصاوير مغزي افراد افسرده يا مضطرب نشان داده است فعاليت مغز و ميزان کارايي آن در حين افسردگي و استرس کاهش مي‌يابد و استفاده از داروهاي ضد افسردگي با افزايش ميزان مولکول‌هاي شيميايي سبب ارتباط بيشتر بين نوروني مي‌شود.
مغز خيلي پير نمي شود
توانايي‌هاي ذهني ما (مانند حافظه، توجه، زبان، تفکر و منطق) چندان تحت تاثير سن و سال قرار نمي‌گيرد. طي سال‌ها، توليد نورون‌هاي جديد کند شده و سرعت انتقال پيام‌هاي عصبي در سيناپس‌ها کاهش مي‌يابد. يک فرد سالمند قدرت تمرکز بالا و سريعي ندارد اما اگر در محيطي آرام قرار بگيرد مي‌تواند همانند يک جوان به خوبي از عهده تمرکز برآيد. فراموش نکنيد که يک مغز 80 ساله که مدام در حال حساب بوده بهتر از يک مغز 20 ساله مي‌تواند تحليل کند!
مغزها به يک شکل و به يک ميزان پير نمي‌شوند. مغزهايي که مدام تحريک مي‌شوند يا پير نمي‌شوند يا به مقدار فوق‌العاده کمي پير مي‌شوند.
مغز درد ديگران را حس مي کند
اگر زماني فکر کرديد که به معني واقعي کلمه درد ديگر انسان‌ها را حس مي‌کنيد، ممکن است حق با شما باشد. يک مطالعه تصويربرداري از مغز نشان مي‌دهد که بعضي افراد، واکنش‌هاي جسمي واقعي نسبت به جراحت‌هاي ديگران نشان مي‌دهند.
پژوهشگران انگليسي با استفاده از نوعي روش عکس‌برداري که تصويربرداري عملکردي ناميده مي‌شود، شواهدي يافته‌اند که نشان مي‌دهد آنهايي که مي‌گويند درد ديگران را احساس مي‌کنند، در واقع در ناحيه‌هاي حس‌کننده درد مغز فعاليت‌هاي بيشتري دارند.
به گفته محققان دانشگاه، بررسي‌ها نشان داده است يک‌سوم انسان‌ها به هنگام مشاهده درد و رنج فيزيکي ديگران، خودشان دچار ناراحتي فيزيکي مي‌شوند. محققان، بررسي‌هايي را روي دانشجويان 123 دانشگاه انجام دادند و به هر کدام از آنها ويديوکليپ، عکس بيماران و لحظه آسيب ديدن ورزشکاران در ورزش (شکستگي پا در فوتبال و مانند اينها) را نشان دادند. در انتها، تمام دانشجويان گفتند که دست‌کم يکي از عکس‌ها يا ويديوها آنها را دچار واکنش روحي‌رواني خاصي مانند احساس ناراحتي، انزجار يا ترس کرده است اما فقط يک‌سوم آنها ادعا داشته‌اند که درد واقعي را در قسمت مشابه بدن‌شان به هنگام مشاهده تصاوير حس کرده‌اند که براي برخي از آنها تا ثانيه‌ها طول کشيده است. در اين تحقيق از FMRI نيز براي اسکن همزمان قسمت‌هايي از مغز به هنگام ديدن تصاوير استفاده مي‌شد که نهايتا نشان داد براي آن دسته از افراد که درد را حس کرده‌اند، آن قسمت‌هايي از مغز که به هنگام حس درد فعال مي‌شوند، به هنگام ديدن تصاوير فعال شده بود.
اين يافته‌ها که در مجله علمي «پين» منتشر شده است، مي‌تواند پيامدهاي ضمني براي درک و احتمالا درمان موردهاي غير قابل توضيحي از درد «عملکردي» داشته باشد.
بدترين دشمان مغز
بيش از افزايش سن، آنچه سبب پيري مغز مي‌شود، کم‌تحرکي و کاهش فعاليت‌هاي ذهني است. طبق تحقيقاتي که اخيرا از سوي پژوهشگران دانشگاه لييژ در بلژيک روي 37 هزار نفر در 13 کشور دنيا انجام شده و از سوي جوامع اروپايي مورد تاييد قرار گرفته، مغز سالمندان بازنشسته سريع‌تر پير مي‌شود و در ميان بازنشستگان اين 13 کشور، مغز سالمندان سوئد و سوئيس جوان‌تر است؛ چون ديرتر بازنشسته مي‌شوند.
رشد طولي مغز
از زمان تولد تا مرگ، مغز ما در حال رشد تدريجي است و خود را با محيط وفق مي‌دهد. اين همان چيزي است که به آن، «انعطاف‌مغزي» مي‌گويند. در ميان هر يک از ما، اين توانايي به ژنتيک و مهم‌تر از آن، به کارهايي که انجام مي‌دهيم، بستگي دارد. هر چه فعاليت مغزي ما بيشتر باشد، قدرت انعطاف‌پذيري مغز ما و توانايي ذخيره‌سازي آن بالاتر مي‌رود. يک مغز بالغ هر لحظه اين توانايي را دارد که از نو شروع کند؛ چون مدام در حال بازسازي است.
هر بار که اطلاعات جديدي دريافت مي‌کنيم، يک عکس جديد، يک بوي جديد يا يک صداي جديد مي‌شنويم؛ مغز، آن را تحليل و کدگذاري مي‌کند و در مناطق مختلف ذخيره مي‌کند تا در صورت نياز آن را به ياد آوريم. اين کارها توسط 100 ميليارد نورون مغزي که توسط سيناپس‌ها با هم ارتباط برقرار مي‌کنند، انجام مي‌شود. هر چه اطلاعات غني‌تر و مختلف‌تر باشد، ميزان تراکم نورون‌ها و سيناپس‌ها افزايش مي‌يابد. تحقيقات پژوهشگران حاکي از اين موضوع است موش‌هايي که در فضاي پر از غذاهاي متنوع و انواع بازي‌ها زندگي مي‌کنند توانايي‌هاي مغزي بالاتري نسبت به موش‌هايي دارند که در فضاي بسته و بدون تنوع زندگي مي‌کنند. در مورد انسان هم همين موضوع صادق است. برقراري ارتباط با ديگر انسان‌ها، تبادل نظرات و يافتن تجربيات تازه محرک نورون‌ها بوده و سبب رشد مغز مي‌شود. اگر فردي بدون برقراري ارتباط با ديگران، بدون کتاب و دوست در فضايي بسته زندگي کند، به هر صورت عقل خود را از دست مي‌دهد! وقتي مغز تحريک مي‌شود، نورون‌هاي جديدتري ساخته مي‌شوند. در تمام طول زندگي انسان نورون‌ها در حال ساخته شدن در هيپوکمپ - منطقه‌اي در مغز که چهارراه تمامي روندهاي به خاطرسپاري است- هستند. نورون‌ها بعد از ساخته شدن در اين ناحيه به ناحيه ديگري در مغز به نام منطقه بويايي فرستاده مي‌شوند! چرا اين منطقه و نه جاي ديگري؟ هنوز نمي‌دانيم. اين نورون‌ها مسوول پذيرش اطلاعات جديدند و هر چه اطلاعات بيشتر باشد، آنها نيز سريع‌تر تکثير مي‌شوند! ناراحتي‌هايي مثل سکته مغزي و بيماري‌هاي زوال مغزي مثل پارکينسون و آلزايمر جلوي تکثير نورون‌ها را مي‌گيرند.
فوايد بازيهاي فکري
جدول، سودوکو، پازل...؛ بيشتر ما از انجام اين‌جور فعاليت‌ها لذت مي‌بريم اما جز لذت، اين بازي‌ها تحريک‌کننده مغز ما هم هستند. وقتي 40 سالگي را رد مي‌کنيم، مي‌ترسيم که دچار ضعف حافظه و زوال عقل شويم. خيلي‌ها چون شنيده‌اند که «جدول جلوي زوال عقل را مي‌گيرد»، شروع مي‌کنند به حل جدول تا مغزشان جوان شود اما آيا اين کار واقعا سودمند است؟ محققان مي‌گويند درست است که تحريک شدن مغز از پير شدن آن جلوگيري کرده و سبب توليد نورون‌هاي جديد مي‌شود اما براي جوان نگه‌داشتن مغز بايد به مدت طولاني و مداوم آن را تحريک کنيم. بهترين محرک مغز، درس خواندن و کارکردن است. بازي‌هايي مثل سودوکو و جدول، حافظه کوتاه‌مدت ما را فعال مي‌کنند؛ نه حافظه بلندمدت را. بازيهاي فکري، تنها بازي هستند. مغز را بايد از تمام جهات تحريک کرد. ملاقات با آدم‌هاي گوناگون، ديدن تصاوير و شنيدن صداها همه و همه در جوان نگه داشتن مغز موثرند. بازيهاي فکري فقط يک ناحيه از مغز را تحريک کرده و سرگرمي‌هاي ناقصي هستند و سبب انعطاف‌پذيري کل مغز نمي‌شوند. غير از انجام بازيهاي فکري مغز بايد از طريق خواندن، ديدن و بحث کردن هم تحريک شود.
نگاهي به ۳ بازي فکري
دراينجا قصد داريم به 4 بازي فکري رايج و مشهور بپردازيم. اين بازي‌ها هيجان‌آورند و مغز را تحريک مي‌کنند و مي‌توانند روي هوش شما نيز آثار مثبتي داشته باشند.
شطرنج
اين بازي دو بازيکن دارد که هر يک 16 مهره دارند و روي يک صفحه شطرنجي که از 64 مربع ساخته شده بازي مي‌کنند. در نهايت بايد شاه يکي از دو طرف نابود شود. اين بازي، هوش ديداري و ادراکي شما را تقويت مي‌کند و قدرت تحليل تجزيه و منطق‌تان را بالا مي‌برد اما موضوع اينجاست که قهرمانان شطرنج موفق‌تر از ساير افراد در تست‌هاي بصري فضايي نيستند. يعني شطرنج حافظه فوتوگرافيک ما را تقويت نمي‌کند. بازيکنان شطرنج به کمک استراتژي‌هايي که قبلا ديده و تجربه کرده‌اند بازي مي‌کنند. دقيقا رفتار آنها مثل سربازاني است که استراتژي‌هاي جنگي را مي‌آموزند.
ماريو
در اين بازي کامپيوتري، شخصيت اصلي بايد از موانع گوناگون گذشته و به اهداف برسد و گفته مي‌شود اين بازي سرعت و هوش ديداري ـ فضايي را تقويت مي‌کند اما متخصصان مغز و اعصاب ژاپني به کمک تصاوير مغزي نشان داده‌اند اگرچه بخش کورتکس پيشاني کودکان و بزرگسالاني که اين بازي را انجام مي‌دهند، فعال مي‌شود ولي ماريو تاثيري در تقويت حافظه ديداري فضايي ندارد.
سودوکو
در اين بازي، شما بايد يک جدول را با اعداد 1 تا 9 به گونه‌اي بچينيد که در هر يک رديف، عددي تکراري نباشد. گفته مي‌شود به کمک اين بازي، منطق و حسابگري و حافظه عددي شما تقويت مي‌شود. در واقع، اين بازي، ژيمناستيک مغز است اما بررسي‌ها نشان داده که افراد ماهر در اين بازي لزوما در جبر و هندسه قوي نيستند. متخصصان توصيه مي‌کنند براي آنکه حافظه عددي خود را بالا ببريد، شماره‌هاي تلفن را حفظ کنيد و تاريخ تولدهاي آنها را به جاي يادداشت کردن، به خاطر بسپاريد. براي تقويت حافظه بصري فضايي خود، اشتباهات را در تصاوير متشابه بيابيد و براي گسترش دايره لغات خود، جدول حل کنيد و شعر حفظ کنيد.