چند سالی است که نزدیکی عید نوروز و آغاز بهار، در برخی فروشگاه‌های حیوانات یا در بساط دست فروشان و حتی گاهی در گل فروشی‌ها، حیوانات دیگری در کنار ماهی قرمز به چشم می‌خورند و به فروش می‌رسند. حیواناتی که متاسفانه اغلب بومی کشور خودمان و وحشی هستند. از جمله این حیوانات که هیچ کدام حیوان خانگی نیستند، می‌توان به سمندر لرستان، لاک‌پشت خزری، لاک‌پشت برکه‌ای اروپایی اشاره کرد. البته لاک‌پشت گوش قرمز نیز گونه دیگری است که همانند ماهی قرمز به فروش می‌رسد اما لاک‌پشت گوش قرمز و ماهی قرمز، بومی ایران نیستند و به همین خاطر باید مراقب باشیم تا هرگز در طبیعت ایران رهاسازی نشوند. در ادامه به شکل مفصل با سمندر لرستان (Kaiser’s spotted newt) آشنا می‌شویم و در انتها به لاک‌پشت‌ها نیز اشاره می‌نماییم.
سمندر لرستان را بشناسیم
|
فرمانرو
|
Animalia جانوران
|
| رده |
Amphibia دوزیستان
|
| راسته |
Caudata دوزیستان دم دار
|
| خانواده |
Salamandridae سمندر ها
|
| وضعیت حفاظتی |
IUCN Redlist: CR در آستانه انقراض
CITES ضمیمه یک
|
| نام علمی |
Neurergus kaiseri
|
سمندر کوهستانی لرستان یک گونه دوزیست است. دوزیستان حیوانات خونسرد با زندگی دوفازی هستند. آنها زندگی خود را در آب با داشتن آبشش آغاز می‌کنند و سپس وقتی رشد می‌کنند آبشش جای خود را به ریه‌ها می‌دهد.
در واقع فاز اول زندگی درون آب و فاز دوم آن درون خشکی و نزدیک آب. گروهی از دوزیستان مثل قورباغه‌های بالغ، فاقد دم و دارای دست و پا هستند، گروه دیگری از آنها فاقد دست و پا هستند که به سیسیلین‌ها معروفند و گروهی هم از جمله سمندرها دارای دست و پا و دم هستند که به آن ها دوزیستان دم دار می گویند. پوست سمندرها و سایر دوزیستان فلس ندارد و برخلاف مارمولک ها (خزندگان) دارای پوست نرم و مرطوب هستند و البته خزندگان برخلاف دوزیستان، زندگی دو فازی ندارند و برای تخم‌گذاری به آب وابسته نیستند.
مردم بومی به آنها «حاجی باریک آب» نیز می‌گویند. سمندر کوهستانی لرستان یک شاخص زیستی است و نشانگر سلامت آب و محیط زندگی خود است. سمندر واژه‌ای فارسی است که از دو بخش «سام» و «اندر» تشکیل شده است. در افسانه‌های کهن ایرانی، سمندر حیوانی زاده شده از آتش معرفی شده و به همین خاطر اینگونه نام گذاری شده است. در ادبیات پارسی نیز در برخی اشعار به سمندر اشاره شده است.
این حیوان می تواند سالانه هزاران نفر توریست و طبیعت گرد را از سراسر دنیا برای مشاهده جذب نماید.
سمندر لرستان کجا زندگی می‌کند؟
سمندر کوهستانی لرستان، یک حیوان اندمیک ایران و کاملا ایرانی است. یعنی اینکه این گونه، در هیچ کجای دنیا به جز در بخش کوچکی از ایران در خوزستان و لرستان، در حیات وحش زندگی نمی‌کند. این گونه، در جنگل‌های بلوط زاگرس، در جویبار‌ها و چشمه‌های کوچک و دره‌های جنگلی باز دارای پوشش گیاهی بلوط و پسته وحشی زندگی می‌کند. در نهر‌هایی با پوشش گیاهی نسبتا کم دارای برگ های بلوط در کف آن ها ریخته است، تولیدمثل می‌کند و اطراف این نهر‌ها را لکه‌های جنگلی دارای بیرون زدگی‌های صخره‌ای احاطه کرده است.
ویژگی‌های ظاهری و زیستی سمندر لرستان چگونه است؟
اندازه آنها ۱۱ تا ۱۴ سانتی‌متر است و دارای رنگ زرد-نارنجی و سیاه مشخص هستند و روی ناحیه ستون مهره یک نوار زرد-نارنجی دیده می‌شود. بر روی بدن، لکه‌های منحنی و مدور زرد-نارنجی دارد. تخم‌گذار است و تخم‌ها به برگ‌های بلوط که در کف آب جمع می‌شوند می‌چسبد. از نظر زمان فعالیت در طول شبانه روز، یک حیوان شب گرد به حساب می‌آید.
چرا سمندر لرستان در آستانه انقراض است؟
دلایل این موضوع متنوع است..خرید و فروش و تخریب زیستگاه آنها دو دلیل مهم کاهش این جمعیت است. اما شاید یکی از مهمترین دلایل آن کم توجهی خود ما به گنجینه‌های طبیعی ایران و محیط زیستمان است؛ به طوری که علاوه بر مسائل مربوط به تخریب زیستگاه و مشکلات دیگر، تقریبا خطر بزرگ برای جمعیت این گونه، صید و فروخته شدن آنها در کنار ماهی قرمز برای گذاشتن بر سر سفره هفت سین عیذ نوروز بوده است (سین هشتم)!
برخی فروشندگان متخلف، این سمندرها را به نام سمندر چینی و یا با ترفند‌های دیگر، به خریداران کم اطلاع می‌فروشند و تقریبا همه آنها به سرنوشت تلخ مشابهی دچار می‌شوند و می‌میرند. البته عده‌ای نیز آنها را در قبال پول به دست کلکسیونر‌هایی در خارج از ایران می‌رسانند و افرادی هم ممکن است به دلیل کنجکاوی آنها را از طبیعت برداشت کنند که همه اینها آسیب جبران ناپذیری به جمعیت این گونه جانوری ارزشمند وارد می‌آورد چراکه با خروج هر حیوان از طبیعت تنها آن یک حیوان نیست که از چرخه طبیعی خارج شده است؛ بلکه شانس زادآوری نیز در مورد آن گونه جانوری کاهش می‌یابد. البته همانطور که اشاره شد، تخریب و افت کیفیت زیستگاه‌های طبیعی و برخی مسائل دیگر، بخش بسیار مهم دیگری از دلایل کاهش جمعیت این حیوان را تشکیل می‌دهد که به خودی خود نیازمند رسیدگی‌های جدی است.
متخصصین و علاقمندان چه اقدامات علمی و فرهنگی را برای حفاظت از سمندر لرستان به انجام رسانده اند؟
موسسه خزنده شناسان پارس به واسطه فرهنگ سازی و فعالیت های علمی و تخصصی مستمر و موثر، طی سال های اخیر در این راه گام‌های قابل تقدیر بزرگی برداشته است که به برخی از آنها اشاره می شود:
مطالعه و شناخت دقیق‌تر ویژگی این گونه و زیستگاه‌هایش و عوامل موثر بر حفاطت از این گونه، گام بسیار مهمی در پیشگیری از انقراض این گونه بوده است. زیرا با داشتن اطلاعات دقیق و کافی می‌توان برنامه ریزی درستی برای حفاظت از یک گونه انجام داد و در مسیر روشن‌تری گام برداشت. آگاه سازی و آموزش مردم ساکن در نزدیکی زیستگاه‌های سمندر لرستان یه منظور حفظ این گونه و جلوگیری از به تاراج رفتن و خروج آن از استان به کمک آگاه شدن مردم آن مناطق. نصب پوستر در مراکز فروش ماهیان زینتی و اطلاع رسانی و آگاه سازی رو در رو فروشندگان و خریداران حیوانات.
آگاه سازی و اطلاع رسانی در زمینه ممنوعیت خرید و فروش این گونه حیات وحش با همکاری گارد محیط زیست استان تهران. برگزاری کارگاه‌های آموزشی و پذیرش داوطلبان به منظور همکاری در این راستا. طراحی و چاپ بروشور با همکاری موزه حیات وحش دارآباد. تدریس کارگاه آموزشی دو روزه «رده بندی، آناتومی و فیزیولوژی خزندگان و دوزیستان» برگزار شده توسط انجمن های علمی‌دانشجویی «بیماری‌های حیوانات خانگی غیرمعمول و حیات وحش» و «آناتومی، جنین شناسی و تکنولوژی تولید مثل دامپزشکی» در دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، به منظور آشنا ساختن دقیق دامپزشکان و دانشجویان دامپزشکی با ویژگی‌ها و وضعیت خزندگان و دوزیستان ایران.
اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در میان اقشار مردم از طریق روزنامه‌ها و مجلات، صدا و سیما، پخش مستند و حتی شبکه‌های مجازی. آموزش مستمر کودکان در مدارس تهران و دزفول و نیز اطلاع رسانی و آموزش مربیان گردشگری به منظور توزیع بروشور در میان اکوتوریست‌ها و آگاه سازی آنان.
من چگونه می‌توانم از انقراض سمندر لرستان جلوگیری کنم؟
بر اساس قوانین، خرید و فروش گونه‌های در حال انقراض حیات وحش منع قانونی دارد. سمندر لرستان و سایر حیوانات حیات وحش هرگز پت یا حیوان خانگی نیستند. این حیوانات مستقیما از طبیعت و مناطق حفاظت شده حیات وحش، صید و فروخته می‌شوند و خرید و فروش آنها عامل مهم تهدید کننده جمعیت آنها و پیش رفتنشان به سوی انقراض است. از طرف دیگر خرید و فروش حیوانات وحشی کاملا غیر قانونی و غیر اخلاقی است و حتی تجارت حیوانات در معرض تهدید انقراض، در سطح ملی و بین المللی پیگرد قانونی و جریمه‌های سنگین در بر دارد. بنابراین شما می‌توانید:
۱- دوستان و آشنایان خود را آگاه‌تر کنید.
۲- کودکان را با طبیعت و حیوانات و ارزش‌های آنها آشنا سازید و برای آنها توضیح دهید که چرا باید محیط زیست و حیوانات وحشی را حفظ کنیم.
۳- از خریدن سمندر لرستان جدا خودداری کنید حتی اگر با هدف کمک کردن و رها سازی باشد! خریدن این حیوانات حتی اگر با نیت خیر باشد، بازار متخلفان و قاچاق حیات وحش را رونق می‌بخشد و سود حاصل از فروش آن، باعث می‌شود فرد متخلف مجددا اقدام به صید یک سمندر دیگر نمایند و علاوه بر این، توانبخشی و رها سازی این گونه‌ها نیازمند دانش و تجربه متخصصین و دامپزشکان حیات وحش در مراکز تخصصی است و به صورت شخصی، علمی و امکان پذیر نیست.
۴- در صورت مواجهه با فروش سمندر لرستان که به ویژه در نزدیکی عید نوروز رواج می‌یابد، اطلاعات و آدرس فروشگاه یا فروشنده را بدون آنکه با فروشنده مستقیما وارد بحث شوید، به گارد محیط زیست استان خود گزارش فرمایید (مثلا از طریق تلفن ۱۵۴۰ و یا به سازمان‌های مردم نهاد و موسسه‌های مرتبط اطلاع دهید و یا از طریق رایانامه ( iranianawvr@gmail.com همچنین در صورتی که حیوانی به اشتباه خریداری شده بود، می‌توانید آن را به کلینیک حیات وحش مرکز بازپروری حیات وحش پارک پردیسان تهران تحویل فرمایید.
۵- به موسسات و سمن‌ها و انجمن‌های مرتبط با حیات وحش و محیط زیست بپیوندید و داوطلبانه در راستای حفاظت از گونه‌ها کسب دانش و سپس فعالیت و فرهنگ سازی نمایید و سایرین را در مسیر حفاظت از محیط زیست و حیات وحش با خود همراه سازید.
لاک‌پشت‌ها و ماهی قرمز و سخن پایانی
درباره لاک‌پشت خزری و لاک‌پشت برکه‌ای اروپایی که بومی حیات وحش ایران هستند، این نکته حائز اهمیت است که در صورت مشاهده آنها، درست مثل سمندر لرستان باید مراتب را گزارش دهیم و نیز از خریداری نمودن آنها خودداری کنیم. اما در مورد لاک‌پشت گوش قرمز که بومی ایران نیست، این مطلب لازم به ذکر است که این گونه، از جمله گونه‌های مهاجم است و هرگز نباید لاک‌پشت گوش قرمز را در طبیعت و در رودخانه‌ها یا برکه‌های ایران رهاسازی نمایید. در واقع این گونه، برخلاف دو لاک‌پشت قبل، حیوانی تکثیر یافته در اسارت و غیر بومی است (متعلق به ایران نیست) و در صورتی که آنها را در طبیعت آزاد کنید، حیات سایر گونه‌ها و نظم اکوسیستم را مورد تهدید جدی قرار می‌دهد؛ چراکه به حیات وحش ایران تعلق ندارد و به رقابت با گونه‌های وحشی ایران و آسیب زدن به آنها می‌پردازد.
ماهی قرمز نیز درست مانند لاک‌پشت گوش قرمز، گونه‌ای غیر بومی است و باید از رها کردن این ماهی‌ها در آب‌های آزاد و رودخانه‌ها و برکه‌ها و تالاب‌ها جدا خودداری کرد تا حیات آبزیان ایران به خطر نیفتد. بهتر است ماهی قرمز و هر حیوان خانگی دیگری را پس از کسب اطلاعات کافی درباره شیوه نگهداری صحیح آنها، مشورت با دامپزشک و فراهم آوردن شرایط مناسب نگهداری و تغذیه، به خانه بیاوریم تا شاهد مرگ و میر میلیونی آنها در آغاز بهار طبیعت نباشیم و همچنین به طور کلی، از خریداری کردن هر نوع حیوان غیرخانگی و وحشی، به ویژه گونه‌های ایرانی مانند سمندر لرستان، لاک‌پشت خزری، لاک‌پشت برکه ای اروپایی، سنجاب ایرانی، پرندگان شکاری و … که هیچ یک از آنها پت نیستند، خودداری نماییم.
محیط زیست و حیات وحش، گنجینه هایی هستند که به امانت به دست ما سپرده شده اند. اگر در حفاظت از آن ها کوشا باشیم، نامی نیک نزد آیندگان به جا خواهیم گذاشت